Eg tenkte det hadde vore artig å fortsette på den serien eg la opp til for eit par postar sidan, då eg skreiv om ugudeleg framferd i Digestane for fyrste gong. Nøkkelordet eg søkte opp då i Digestane var sacrilegus, der eg fann 11 treff (som eg tek opp att i kommentarboksen på sida her). I tillegg til dei elleve orda, var det òg tre treff på variantar av impius, nemleg Dig. 28.5.49.1, Dig. 29.2.71pr. og Dig. 37.15.1.2. Sistnemnde har eg allereie omsett; i denne posten skal eg ta fore meg den fyrste, og so kjem eg attende til den siste av dei tre seinare.
Omsetjingar av passasjar i digestane som handlar om ugudeleg og udedig framferd
Lista blir oppdatert med lenkjer etter kvart som eg tek dei for meg.
Meir om ordet impius
Nøkkelordet med har med å gjere her er altså impius. Ordet har trykk på tredje siste staving (altså den fyrste), sidan nest siste og siste staving er korte. Med heilt korrekt uttale, er den fyrste stavinga ein nasal i (/ĩ/), ikkje ein vanleg i følgd av m (feil: /im/). Heile ordet er altså /ˈĩ.pi.ʊs̠/. Streken under s-en tyder at det er ein tilbaketrekt s, altså ein s midt mellom vår s- og sj-lyd. Kvifor? I språk som ikkje har denne skilnaden, er den naturlege s-lyden midt mellom; det er fyrst når språket (eller rettare: viss språket) utveklar ein skilnad mellom desse to lydane, at dei får tydingsberande funksjon, at s-en må flyttast framover. For oss kjenst det litt unaturleg, sidan me er so vane med å seie s-en vår slik; han kjenst nok meir avslappa ut for oss, men i til dømes både gamalgresk og moderne gresk, har ein denne lyden, tilsvarande òg hjå naboen vår Island, eller so langt borte som i Øst-Asia. Det er ikkje utan grunn at amerikanarar synast det er so artig i filmar å få asiatar til å seie ord som city burger.
So kva tydar eigenleg nøkkelordet vårt impius? Ordboka har mange tydingar, akkurat som med pius:
impius, adj.ugudelig, syndig, pliktforglemmende, respektløs, ukjærlig;homo, manus, bellum; in deos, in patrem.
Latinsk ordbok av Asgaut Steinnes og Eirik Vandvik, Det norske samlaget, Oslo 1958.
Med denne ammunisjonen kan me ta fatt på å prøve å omsetje dagens «bibeltekst»: Digestane 29.2.71pr.
Digestane 28.5.49.1
Me går rett på sak. Bok 28 handlar i hovudsak om arv og testamente, og kapittel 5 gjeld utnemning av arvingar. Paragrafen 49 innleiar med å seie at Hīs verbīs: " titius hērēditātis meae dominus ēsto", rēctē īnstitūtiō fit.: Med ord [som] desse, Titius skal vere herren over godset mitt har ein rettmessig gjort ein skipnad. Etter dette kjem fyrste underledd, som lyd slik:
Digesta. 28.5.49.1
Mārciānus [librō] 4 Īnst[itūtiōnibus]
Illa īnstitūtiō valet: fīlius meus impiissimus male dē mē meritus hērēs estō: pūrē enim hērēs īnstituitur cum maledictō et omnēs hūjusmodī īnstitūtiōnēs receptae sunt.
Denne skipnaden er rettskraftig: Den mest vyrdlause sonen min, [som har] fortent so låkt frå meg, skal vere arving, for retteleg gjerast han til arving med hæding, og alle skipnadar av dette slaget blir godtekne.
Digestane 28.5.49.1
Sluttmerknadar
Merknad 1
Eg reknar med at dei fleste ikkje har vore borti ordet «hæding»; det hadde heller ikkje eg gjort, om det ikkje var for den fantastiske ordboka eg sit med frå 1958. Ordet kjem frå norrønt hæðing og tyder «spott». Er det ikkje fantastisk?
Merknad 2
Eg er usikker på korleis eg eigenleg skal forstå setningsbygnaden i leddet pūrē enim hērēs īnstituitur cum maledictō. Kvifor er hērēs i nominativ? Setninga er ein passivkonstruksjon, so det eg trur skjer her, er den refleksive bitydinga ein passivkonstruksjon kan ha. Nils Sjöstrand seier dette:
2. Passivum.
a. Passivum av transitiva verb har ofta reflexiv betydelse. Man översätter med reflexiva eller intransitiva verb, som ofta ha samma innebörd (’bege sig = gå, fara, resa’)
Nils Sjöstrand: Ny latinsk grammatik, Gleerups förlag, Malmö 1960, § 70:2.
Eg les framleis i James B. Rives’ Religion in the Roman Empire (Blackwell Publishing, 2007), no i kapitlet Roman Religious Policy. Han innleier med å understreke at ein ikkje kan tale om «éin romersk religion»; sidan romersk religion ikkje var a cohesive system of integrated practices and beliefs, but instead involved overlapping sets of cult practices, myths, iconographic conventions, and philosophical propositions. The norm was thus one of multiple traditions […] (Rives 2007: 182). Det som kom vidare var endå meir interessant å lese: Han fortel nemlig at det me er vane til å tenkje, at dei kravde tilbeding av keisaren, rett og slett ikkje er rett:
Although governors and other officials issued decrees mandating the celebration of imperial accessions and victories, local authorities were the ones who implemented them; in many cases it was the local elites themselves who took the initiative in establishing honors for the emperors. But neither local authorities nor Roman officials monitored and enforced individual participation in these ceremonies, any more than in other public cults.
Rives 2007: 183
Det dei gjorde, derimot, var å forby det dei såg på som uønska tradisjonar og åtferd; nokre av desse blei faktisk forbodne, og dei brukte to uttrykk for å omtale desse: impius og sacrilegus (korte vokalar, trykk på tredje siste staving), ɔ: ein som var udedig og ein som stal eigedom som var vigd til ein guddom. Då tenkte eg umiddelbart på om det kunne vere noko å hente om dette i Digestane, og sidan eg har laga meg ein søkbar database over dei, gjorde eg eit kjapt søk.
Lista blir oppdatert med lenkjer etter kvart som eg tek dei for meg.
Søket gav meg tre treff: Dig. 28.5.49.1 (om udedige sonar), Dig. 9.2.71pr (om slavar som har blitt betalt løysepengar for, for å frigjere dei frå fienden: å gjere dei til frigjevne arvingar i testamentet gjer slaven fri, for å sende denne tilbake til trelldom hjå fienden er satis impius: dugeleg slemt), og Dig. 37.15.1.2: sonar som vanærar foreldra sine.
Sī fīlius mātrem aut patrem, quōs venerārī oportet, contumēliīs adficit vel impiās manūs eīs īnfert, praefectus urbis dēlictum ad pūblicam pietātem pertinēns prō modō ējus vindicat.
Viss ein son forårsakar mora eller faren, som det er rett at han ærar, fornærmingar eller påfører dei udedige hender, hemnar byprefekten eit brotsverk – som gjeld offentleg fromhet – på sin måte.
Digestane 37.15.1.2.
Det ser ut frå dette ut til at på tida då Ulpiān skreiv, ɔ: fram til 223 e.v.t., var også denne typen udediske handlingar blitt del av brotsverka som ein reknar som vīs pūblica: offentlege brotsverk, ɔ: brotsverk mot staten og folket. Det er no interessant å merkje seg at ein tydelegvis ikkje såg det som eit problem at døtrer skulle finne på å gjere slikt.
I løpet av det halvet tusenåret som skulle gå frå seinantikken til det me tenkjer på som vikingtida, fekk staten på kontinentet etter kvart totalmakt saman med kyrkja – og stat og kyrkje var i det store og heile eitt og det same. I denne delen skal eg gå kjapt gjennom dei viktigaste utviklingstrekka i sosialpolitikken, teologisk forbod mot sjølvdrap, og diaboliseringa av handlinga i seg sjølv, før eg til slutt skal sjå på korleis sjølvdrap blei straffa. Lat meg berre seie det i klårtekst no innleiingsvis: Dette er ikkje sengelektyre, og om du er ein ung lesar, burde du sjå på dette saman med ein føresett.
Om du vil kjøpe boka, her er informasjonen du treng: Minois, Georges (forfattar) og Cochrane, Lydia G. (omsetjar): History of Suicide: Voluntary Death in Western Culture, The Johns Hopkins University Press, Baltimore/London, 1999. Opphavleg utgjeven som Histoire du suicide: La société occidentale face à la mort volontaire, Libraire Arthème, Fayard, 1995. ISBN engelsk utgåve: 0.8018-6647-2 (hefta utgåve).
Motstand til sjølvdrap i sosiopolitisk kontekst frå 400- til 900-talet
Mykje av opphavet til den sterke motstanden som vaks fram mot sjølvdrap, har vore hevda at starta i folkeopinionen: Medan dei kultiverte argumenterte for omsyn og å vere litt meir ettergivande, ville folket ha strenge straffar og sanksjonar. Minois stiller seg tvilsam til dette. Kvifor skulle kyrkja la folkeopinionen forme synet deira i denne enkeltsaka når dei elles valde og fastslo sine eigne meiningar i alt anna? Han seier vidare at me uansett ikkje har noko prov på at det faktisk var slik at vanlege folk var noko sterkare mot sjølvdrap enn eliten. Men det er i dette tidevervet, altså slutten av 300-talet og det tidlege 400-talet at Romarriket endrar seg frå å vere eit prinsipat til å bli heilt og fullt eit dominat: Med Diokletian og Konstantin var den økonomiske og demografiske katastrofa eit faktum og staten måtte endre seg. Resultatet var at individet mista retten til å styre sin eigen person; i jordbruket såg ein at byrjinga på føydalsystemet kom til, med colōnī (bønder, av verbet for å dyrke) som riktignok var frie, men knytt til jorda som var ått av dominī (herrar); og stadig større mangel på arbeidsdyktige menn, gjorde at regelverket blei strengare og strammare. Det er neppe noko overrasking at ein no fekk lover som lot staten konfiskere godset etter dei som tok livet sitt.
Kyrkjra ville oppfordre til ekteskap i denne tida: Dei gjorde ekteskap til ei dyd og gjorde seksuelt avhald til eit lyte. Abort blei forbode, så òg prevensjon, og ein jobba hardt for å bidra til høgare fødselsrater – i eit samfunn som opplevde stadig lågare fødselstal. Det er ingen tvil om at dette var gavnleg for den romerske staten, som frå og med Konstantin arbeidde tett saman.
Kyrkja hadde sjølvsagt samla seg stadig meir gods, og det var i kyrkja sine interesser at dyrkarane fortsette å vere bundne til jorda og dermed kyrkja (eller staten). Sjølvdrap blei forbode for alle famulī (slavar, trellar, tenarar) av di dei med å gjere dette stal av herren sitt gods, og i 533 forbaud kyrkjekonsilet i Orléans nattverdshandlinga på vegne av dei som var antekne brotsmenn som hadde tekje livet sitt før saka kom opp. Sjølvdrap blei ei kriminell handling mot Gud, naturen og samfunnet. Da Romarriket var blitt kristna, forsvant òg den siste resten av ærbart sjølvdrap, martyrium, og da barbarkongedøma tok makta blei desse nye haldningane ført vidare gjennom lēx rōmāna vĭsĭgŏthōrum, som riktignok innførte nokre skiljeliner: avsmak for livet, skam etter gjeld eller sjukdom skjerma eigedomen etter den daude frå å bli konfiskert. Ein ser vidare at ein ikkje automatisk blei fordømd for forsøk, mellom anna i helgenforteljingar, men dette blei det heilt slutt på mot slutten av 500-talet, og etter konsilet i Auxerre i 578 blei det innført tiltak som straffa sjølvdrap verre en mord.
Med tida blei fekk kyrkja innført at den enkelte skulle vedkjenne syndene sine i skriftemål. Ho heldt fast på at å ta livet sitt i desperasjon, var eit teikn på at ein tvilte på Gud sitt allnådige vesen; dermed slutta dei logisk at den som tok eller prøvde å take livet sitt, også tvila på kyrkja si evne til å vidarebringe denne nåda. Kyrkja stadfesta stadig klårare og tydelegare at ho var den einaste rette og sanne vegen til Gud. Utover 800-talet ser ein i Frankrike at sjølvdrapsomgrepet blir utvida til å inkludere dei som døyr i duell, og i forkant av nye korstog gjentok kyrkja at martyrium ikkje var akseptabelt.
Kort oppsummert var det å ta livet sitt eit brot mot både Herren og herren: Det jordlige godset ein måtte ha, blei konfiskert, og den daude var lova evig fordøming. Slik fekk kyrkja totalkontroll over livet til folk; ein hadde ikkje lenger eige over eigen kropp og sjel.
Teologien bak sjølvdrapsforbodet
Ein mann som stikk seg til daude i eit mellomaldermanuskript. Kjelde.
Frå 1000 til 1300-talet blei motstanden til sjølvdrap systematisert i store avhandlingar innan både geistleg og verdsleg jusss. Læra blei absolutt og riset bak speilet var skam; det var dette siste som gjorde det så vanskeleg å utfordre kyrkjelæra i renessansen og opplysingstida. Det er vel verd å merkje seg at teologane ikkje var redde for å trekkje fram heidensk lærdom for å byggje opp under argumenta sine, så som å Abelard sin bruk av Platon i Sīc et nōn. I skolastikken, ɔ: dei som prøvde å foreine gresk filosofi med datida sin moderne teologi. SNL forklarar skolastikken slik:
Skolastikk er en systemskapende, metodisk, autoritets- og tradisjonsbunden retning innen filosofien som blant annet søkte å forene gresk filosofi, særlig Platon og Aristoteles, med den kristne læren. Den ble først og fremst dyrket ved katedral- og klosterskoler i Europa fra 1100- til 1500-tallet.
Skolastikken utviklet et raffinert teknisk begrepsapparat og en tilsvarende terminologi. Dens tenkning er basert på deduksjon fra bestemte premisser (for eksempel Aristoteles' metafysikk og Bibelen) mer enn på induksjon og erfaring.
SNL: skolastikk.
Metoden er forutsigbar: Dei hentar argument for og mot, still dei opp mot kvarandre, og med å vurdere dei finn ein det rette svaret. Ein må sjølvsagt vente å sjå tunge tendensar til stadfestingsslagside. Men lesinga kan likevel vere interessant: Alexander frå Hales gjev oss sine eigne meiningar i diskusjonen, skjønt med meining er det nok heller tolking ut frå kriteria som allereie var stadfesta då argumenta vart plukka ut. Thomas Aquinas er ikkje noko betre: Han listar opp ulike argument som syner kvifor ein kan sjå på sjølvdrap som akseptabelt, men når han så trekk fram motargumentet (det sjette bodet), er det berre ein konklusjon som er mogleg: Argumenta for er feilslåtte: Suicide does an offence to both God and society; no one has the power to pass judgment on himself; killing oneself does not avoid greater evils because the act itself is the greatest evil since it prevents repentance and penance. (Minois 1999: 33) Sjølvdrap kan ikkje vere anna enn forbode, sidan det er eit brotsverk mot naturen og mot bodet om å elske oss sjølve, sidan det er eit åtak på samfunnet me lev i og har oppgåver i, og sidan det er eit brotsverk mot Gud som eiger livet vårt.
Djevelfrykt
Damer som inngår djevelpakt. Wellcome Collection. Attribution 4.0 International (CC BY 4.0).
For å stogge folk frå å take livet i eigne hender, hadde kyrkje segn og forteljingar i omlaup som peika mot at ein ikkje måtte fortvile, for ein visste aldri når og kva for mirakel Gud kom til å tildele ein. Syndaren blir gjerne redda like før det er for seint, til dømes av jomfru Maria, av helgenar, eller med å gjere heilage handlingar som å gjere krossteiknet eller få vievatn påført seg. Bak dette låg tanken om at ingen kur mot fortviling var betre enn skriftemål, ei lære som slo gjennom på 1000- og 1100-talet, og i 1215 stadfesta det fjerde laterankonsilet at alle måtte gå til skriftemål minst ein gong i året når dei var gamal nok til det.
Med dette kom (ikkje særleg overraskande) strømlinja retningsliner for korleis ein handterte skriftemåla, slik at det skulle bli ein meir fleksible institusjon for folk, og ein gjorde skriftemål, botsgjerning og tilgjeving til ei felles lære og handlingsforløp: I det augneblinket presten, nøkkelberaren, tilgav syndaren, var ein redda, og presten kunne gjere dette før botsgjerninga var utøvd. Med slike nådegaver kunne det ikkje vere mogleg at nokon tok livet sitt utan å ha gått frå sans og samling.
Straff av dei som tok eller prøvde å take livet sitt
Tresnitt (?) som syner avstraffing i mellomalderen. Kjelde: All That’s Interesting.
Det er i perioden frå 1200-talet av me byrjar å få dei meir grufulle forteljingane om korleis sjølvdrap blei avstraffa. Kyrkjeloven var utvikla fullt ut i løpet av 1100-talet og var særs streng: Dei bannlyste sjølvdrap frå kristen gravferd, på line med dei ekskommuniserte, kjettarar, menn som døydde i turnering, med mindre det var klåre bevis på anger i det livet ebba ut. Geistleg lov var ikkje noko betre, der gamal overtru blei slått saman med nye avstraffingar for å verne seg mot skrømtet av den daude. Eit tidleg tiltakt frå Lille, 1200-talet, seier at ein skal drage kadaveret etter mannglege sjølvdrapsoffer til galgen for henging, medan kvinnekadaver skal brennast. Ein tekst frå 1300-talet fortel om ein lov som seier at «“If a man deliberately kills himself he must be hanged by the feet and dragged like a murderer, and his movable goods will be acquired by whoever has claim to them.”» (Minois 1999: 35.)
Ei anna kjelde fortel om enda meir brutal praksis: Liket skulle bli drege så grufullt som mogleg – sjølvsagt for å vere avskrekkande. Ein ser her tydeleg behovet for å verne seg mot onde andar og demonar, for vidare skulle steinane som han hadde gått på bli fjerna. I Metz skulle tilsvarande liket førast ut av huset gjennom ei opning som ein gravde under dørstokken, kasta på elva i ei attspikra kiste med melding om at ho berre skulle få drive vidare, for det var etter lov og rett (ibīdem). I Zürich blei lika straffa slik personen hadde gått ut av livet: Dei som dolka seg fekk skallen gjennombora med ein trekile; dei som drukna seg blei gravd ned fem fot frå vasskanten; dei som fall til dauden, blei lagt under steinar med hovud, mage og føt under store steinar. I England gravla dei sjølvdrapsoffer under travle vegkryss med trestaker gjennom brystet så liket ikkje skulle kunne røre seg. Ein henretta lika for å drive ut vonde andar – ein gjorde eksorsisme.
I nokre områder gjekk dei til og med så langt at dei ikkje berre tok godset til mannen, men òg det etterlatte kona hans, og i nokre område i Frankrike, fjera dei taket, veggane på sida av åren, brann åkrane og hogg vinrankane ned til mannshøgde. (Nynorsk åre, ‑n tilsvarar bokmål arne, ‑n. Ordet kjem av norrønt arinn, árinn.) Men den rådande praksisen som til slutt skal bli mest vanleg, er å konfiskere godset, og kanskje å la lavadelen eller lavgeistlege herrar nyte det.
Vidare
I den siste delen av dette kapitlet, skal eg skrive referat av sjølvdrapspraksis i mellomalderen, galskap som unnskyldning og korleis slutten på perioden synar teikn på mildning.
Kva var arven etter mellomalderen? Kva tenkjarar blei viktige? Kva for viktige klasseforskjellar kan me sjå? Mellomalderen og tida som kom var utvilsamt eit stendersamfunn med klåre skiljeliner mellom folk frå toppsjiktet og dei som var berre arbeidarar og bønder. Men det var òg ei anna viktig skiljeline: det verdslege og det geistlege samfunnet. Kyrkjelivet ønskte seg herredøme over samfunnet sitt tankegods, men dei skulle få viktige utfordrarar.
Om du vil kjøpe boka, her er informasjonen du treng: Minois, Georges (forfattar) og Cochrane, Lydia G. (omsetjar): History of Suicide: Voluntary Death in Western Culture, The Johns Hopkins University Press, Baltimore/London, 1999. Opphavleg utgjeven som Histoire du suicide: La société occidentale face à la mort volontaire, Libraire Arthème, Fayard, 1995. ISBN engelsk utgåve: 0.8018-6647-2 (hefta utgåve).
Det kristenteologiske problemet
Det nye testamentet har ingen klåre diskusjonar om sjølvdrap, og Jesu liding og krossfesting blei rot til ei viktig problemstilling: Tok Jesus livet sitt? Bibelen er fullspekka av sitat som såg ut til å hinte til dette, ikkje berre i evangelia, men òg i Apostelgjerningane. Mange spurte seg: Kvifor gjorde ikkje Jesus noko, når han visste han kom til å døy? Kva skulle kristne då gjere, sidan dei blir oppfordra til å imitere læremesteren sin? Lat oss sjå på litt av det som faktisk var å lese i Bibeltekstane:
Eg er den gode gjetaren. Eg kjenner mine, og mine kjenner meg, slik som Far kjenner meg og eg kjenner Far. Eg set livet til for sauene.
Joh. 10,14–15
Ingen tek livet mitt, eg gjev det frivillig.
Joh. 10,18
For den som vil berga livet sitt, skal mista det. Men den som mistar livet sitt for mi skuld, skal finna det.
Matt. 16,25
Om nokon kjem til meg utan å setja dette høgare enn far og mor, kone og born, brør og systrer, ja, høgare enn sitt eige liv, kan han ikkje vera min læresvein.
Luk. 14,26
Den som elskar livet sitt, mistar det. Men den som hatar livet sitt i denne verda, skal berga det og få evig liv.
Joh. 12,25
Ingen har større kjærleik enn den som gjev livet sitt for venene sine.
Joh. 15,13
2011: Men for meg er ikkje liv eller død verdt å snakka om
1985: Men ikkje det grann vørder eg livet mitt
Latin: sed nihil hōrum vereor nec faciō animam pretiōsiōrem quam me: men inkje av desse [tinga] frykter eg, heller ikkje å verdsetje sjela mi [ɔ: livet mitt] høgare enn meg sjølv
Apg. 20,24
Tidlege kristne tolka desse orda som eit bod å gje livet til martyrium; lovprisinga av desse kom frå mange og var mangfaldig. Tidlege kristne hata livet og lengta etter å døy; hjå teologane skilde ein difor mellom dei som i desperasjon (over synder, sjølvsagt) tok livet sitt, og dei som gav livet sitt i fromleik: Judas døydde som syndar, Jesus som martyr. Her er det verd å ha i minne at kun Matteus seier at Judas tok livet av seg – dei andre sier ikkje noko om korleis han døydde, og Apostelgjerningane seier at han stupte ned og sprakk, og all innvolen hans valt ut. (Apg. 1,18.)
Dette grunnlaget for kristen lære gjorde det vanskeleg for dei tidlege teologane å fordøme sjølvdrapet, med vanskelege krumspring som at sjølvdrap ikkje er lovleg, men kan ikkje fordømast heilt etter Kristi eksempel; sjølvdrap er ikkje lovleg, men makkabearmødrene gjorde rett; sjølvdrap er ikkje lovleg, men martyrium er prisverdig; sjølvdrap er ikkje lovleg, men enkjer som heller vil døy enn å gifte seg att må me prise; sjølvdrap er ikkje lovleg, men dei som ikkje gjev etter når dei blir forfølgde er rosverdige … Døma er mange, men i grunn ikkje mangfaldige – dei dreier seg i det heile om det same: Me likar det ikkje, men Jesus gjer det vanskeleg for oss å seie noko kategorisk negativt om det.
Når me kjem til 300-talet ser me at kristne moralister i det store og heile følgjer neoplatonske idéar: Sjølvdrap er i prinsippet galt, men nokre unntak er det:
such as killing oneself to carry out an order of the civil authorities (like Socrates), to escape shame, or to avoid an overly cruel fate. In practice, however, doctrine was far from clear: At a time when many sins were subject to strict discipline and required public reconciliation with the Church, canon law contained no sanctions against those who attempted to take their own lives.
Minios 1999: 27.
Det var striden mot heidningane som skulle gjere det mogleg å få èi (om «éi» kontra «èi», sjå kommentaren min om gravaksent i nynorsk) fast lære om dette, med viktige vedtak i 348-konsilet i Kartago og biskop Timoteus’ dekret som forbaud bøner til sinnsfriske sjølvdrap.
Forbodet til Augustin av Hippo (Aurēlius Augustīnus)
SNL fortel at Grunnen til skolastikken ble lagt av Augustin på 300-tallet.
Augustin av Philippe de Champaigne. Lisens: Falt i det fri.
Dē cīvitāte Deī (Om Guds stat) ble ferdig like før han døde, samtidig som vandalene beleiret Hippo (SNL). Her gjev han som den første eit klårt og eintydig forbod mot sjølvdrap: neminem spontāneam mortem sibī inferre debēre velut fugiendō molestiās temporālēs, nē incidat in perpetuās ([at] ingen bør bringe friviljug daude på seg sjølv, sjølv ikkje for å unnsleppe mellombelse lidingar), som han avsluttar med at quia reōs suae mortis melior post mortem vīta nōn suscipit. (av di det betre livet etter dauden tek ikkje imot dei [som er] skuldige i dauden sin.) (Begge sitata: Augustin: Om Guds stat 1.26 siste avsnitt.)
Alle slike forbod var grunngjevne med det sjette bodet: Du skal ikkje drepe. Det som gjorde Augustin unik, var den absolutte, kategoriske avvisinga: Ingen unntak, ikkje eingong for å sleppe unna vald, lyst, freisting. Ingen slapp unna. Kvifor? Av di ein ikkje kunne sleppe unna ei brotsgjerning med å gjere ei anna brotsgjerning, og når ein var daud, var det ingen måte å gjere bot for ugjerninga si lenger.
Dying to flee suffering and pain is pure cowardice; death from despair caused by a contemplation of one’s sins is no better. As with Judas, killing oneself adds a second crime to the first. In no circumstance have we the right to open the gates to eternal life ourselves.
Augustine’s uncompromising prohibition of suicide […] takes the [Platonic] notion one step further, recasting it in the light of “Thou shalt not kill”. He states that life is a sacred gift from God that God alone can take away. The Donatist heretics were criminals when they defended voluntary martyrdom.
Minois 1999: 28.
Augustin gjekk rett i strupen på kjende døme, men utvalde som Samson, sankt Pelagia og Jesus var uskuldige, fordi dei hadde fått eit gudsbod. Det er verd å merkje seg at det andre hadde brukt som argumentet for at sjølvdrap måtte vere tillateleg, moselova, slett ikkje var absolutt, sidan det er mangfaldige unntak frå bodet om å ikkje drepe: Me kan døme forbrytarar til døden og drepe fiendar i krig.
Vidare
Spørsmålet blei ikkje endeleg løyst med Augustin, sjølv om han sjølv nok var rimeleg sikker i saka. I oppfølginga til denne posten skal eg sjå på utviklinga i det femte til tiande hundreåret, teologisk grunnlag for å forby, djevelfrykt, straff i både geistleg og verdsleg lov, trekk ved mellomaldersjølvdrap, galskap, og til slutt oppmjuking i teori og praksis.
Ei svært sentral bok i arbeidet mitt vidare, er Georges Minois’ Histoire du suicide: La société face à la mort volontaire, utgjeven av Libraire Arthème, Fayard 1995. Versjonen eg leser er Johns Hopkins University Press’ 1999-utgjeving på engelsk (ISBN 0-8018-6647-2. No framover tenkte eg det kunne vere til hjelp for meg å gjere som eg har gjort nokre gongar tidlegare: å skrive eit samandrag av det eg har lese. Kanskje det òg kan lære meg og andre noko nytt?
Kleopatra med hoggormen.
Falt i det frie (frå Wikimedia Commons).
Definisjon av mellomalderen
For å forstå mellomalderen er det klokt å ha fått eit solid grep om når og kor antikken slutta: Kva som er slutten på antikken og byrjinga på mellomalderen er avhengig av om ein ser seinantikken som ein reell tidsepoke. Tidfestinga av seinantikken er òg eit diskutert tema, så no er kanskje eit godt tidspunkt å ta med korleis eg valde å definere det i teksten eg leverte inn no tidleghaustes, her nedom frå del Ⅰ kapittel 1 ss. 3–4. Og berre for å nemne det, om du skulle ha lyst til å lese teksten, har eg no gjort han tilgjengeleg via Google Disk-en min. Merk at eg har ikkje gjort han fritt tilgjengeleg, så du må be om innsyn for å få lese han. Om du ikkje får svar raskt, send meg ei tekstmelding eller slå på tråden – dei som kjenner meg har nummeret mitt.
The term antiquity, and more precisely late antiquity, describes both temporal and geographical space. It is often seen as synonymous with ‘classical’ or ‘classics’, which can serve as our last for arriving at a definition.6 Geographically, ‘antiquity’ is most commonly ascribed to the area encompassing the city states of Greece, and then later that which would encompass the Roman Empire. Temporally, it generally refers ‘to the art and literature of 5th- and 4th century BC Athens and of late republican and Augustan Rome.’7 This does not work well, though, as there clearly is a continuity to see during the principate. For that reason, the definition in The Oxford Dictionary of Late Antiquity assumes the years approximately between 250 and 750 CE.8 This is deliberately vague: It starts in the midst of the Crisis of the Third Century and avoids connections to political developments. Another option therefore is to connect societal developments to political ones: The starting year could be the year Diocletian took the throne in 284 CE;9 and the end year, as per the ‘long late antiquity’10, can fruitfully be the year when Charlemagne was made emperor in 800 CE. But for my purposes, politics are secondary: Theology mostly developed independently from politics, and so the ODLA periodisation (250–750 CE) is chosen precisely by virtue of its fluidity.
Fotnotar
6 Incidentally, neither ‘late antiquity’ nor ‘antiquity’ yields hits neither in The Oxford Classical Dictionary nor The Oxford Dictionary of the Classical World.
7 The Oxford Dictionary of the Classical World: ‘classicism’.
8 The Oxford Dictionary of Late Antiquity: front matter.
9 Rebillard 2009.
10 Which has come under scrutiny by recent scholarship. Interesting discussions on the dating of this period includes Arnaldo Marcone’s ‘A Long Late Antiquity?: Considerations on a Controversial Periodization’ and Averil Cameron’s ‘The “Long” Late Antiquity: A Late twentieth-century model’, pp. 165–191 in Classics in progress: Essays on ancient Greece and Rome, editor T. P. Wiseman, Oxford, Oxford University Press, 2002.
Forkortingar
ODLA: The Oxford Dictionary of Late Antiquity, editor: Oliver Nicholson.
Litteratur
Nicholson, Oliver (ed.): The Oxford Dictionary of Late Antiquity, Oxford University Press, published online 2018.
Robert, John (ed.): The Oxford Dictionary of the Classical World, Oxford University Press, published online 2007.
Whitmarsh, Tim (ed.-in-chief): The Oxford Classical Dictionary, Oxford University Press, online edition. Former editor-in-chief Sander Goldberg.
Med det som bakteppe, kan ein anta mellomalderen for å vere perioden frå omkring det åttande hundreåret (700-talet) til ein gong mellom 1300 og 1500. Renessansen gjorde seg gjeldande frå det femtande hundreåret i Italia, medan han Norden sin del var gjeldande på 1500- og 1600-talet. Ein kan altså seie at når ein tenkjer på sjølvantikken som si eiga greie, er mellomalderen perioden frå rundt midten av 700-talet til omkring slutten av 1500-talet / byrjinga av 1600-talet.
Samandrag av kapittel 1: Sjølvdrap i mellomalderen: nyansar.
Alle umerka referansar er til den engelske hefta utgåva som notert øverst.
Vanlege og ærbare sjølvdrap
Minois innleiar kapittelet med å presentere ei rekkje utdrag frå memoarar, dagbøker og andre dokument, som syner at sjølvdrap var noko alle sosiale lag, menn som kvinnner gjorde. Kort oppsummert for mellomalderen kan ein slå fast at friviljug daude blei sett på som resultatet av diabolsk freisting som kom av fortviling eller galen framferd. (s. 9) Sjølvdrap ble sett på som mord, og straffa deretter, men dommarane vurderte likevel familiane sine omstende og døymde nokre gongar deretter, men i det heile blei det fordømt hardt for å undertrykkje det: liket blei torturert og skjenda slik ein gjorde med mordarar, og deretter henretta. Ja, faktisk, ein henretta lik! Det som er aller viktigast for historikaren og den historiske sosiologen eller antropologen å merkje seg, er at materialet me har tilgjengeleg er alt for sparsommeleg til at ein kan gjere statistiske vurderingar ut frå det, så påstandar som har kome titt og ofte om «sjølvdrapsmaniar» i det og det hundreåret, held ikkje. Materialet me har tyder på at sjølvdrap i mellomalderen skjedde verken hyppigare eller sjeldnare enn i andre periodar: Lovarbeid (geistleg og verdsleg), filosofiske og teologiske arbeid, at krønikarane ikkje verkar nevneverdig overraska når det skjedde, og dessutan alle rettsdokumenta syner alle at sjølvdrap skjedde høvesvis regelmessig.
Katolsk lære dominerte europeisk tankegods i denne perioden. Men sjølv om mellomalderen ikkje er kjent for framståande sjølvdrap som Catō, Seneca og Lucrētia, er det usannsynlig at det ikkje var nokre i det heile. Særleg det høgare sjiktet av samfunnet var sterkt påverka av kristen tanke, og for dei blei krigarkulturen eit alternativ med riddarturneringar, duellar og krig. Det var ikkje utan grunn at kurset eg tok om Jocelin fra Brakelond heitte […]en middelaldermunk beskriver en farlig verden. Dette gav dei høve til å uttrykke aggressive impulsar som ikkje kunne bli retta mot andre i siviliserte samfunn (s. 10). Tilgangen på aggressive arenaar gav mellomalderen sine høgareståande høve til å uttrykkje dette, og ga dermed ha vore med på å redusere tala på dei som faktisk blei omtala som sjølvdrap, ɔ: direkte sjølvdrap, og forteljingane frå historia om soldatar som ofra seg på slagmarka for å ta vare på æra si er mange: jamvel damene kunne gjere dette, så som dronning Margrete frå Provence som ba ein gamal knekt om å kappe hovudet av ho om sarasenarane skulle true med å ta ho. Me har altså mangfaldige forteljingar frå mellomalderen om indirekte krigarsjølvdrap.
Det ein ser tydeleg her er klasseforskjellane som gjer seg gjeldande: Medan aristokraten hadde fleire arenaar der han kunne få utløp for sjølvretta aggresjon, hadde bonden og kramkaren ingen slike arenaar å ty til. Aristokraten tok gjerne livet av seg indirekte for å sleppe å audmjuke seg; bonden og kremmaren tok helst livet av seg direkte med henging eller drukning for å sleppe ut av fattigdom og liding. I sosiologien blir gjerne det første dømet omtala som eit altruistisk sjølvdrap, ɔ: eit sjølvdrap som gagnar andre; det andre dømet blir gjerne omtala som eit egoistisk sjølvdrap, ɔ: for å gagne først og fremst seg sjølv. I mellomalderen sin kristne krigarkultur med riddarlege ideal blei det direkte sjølvdrapet straffa hardt fordi det var ei feig handling, på linje med eit mord: Liket blei torturert og nekta gravlegging i heilag jord, og sjela var evig fordømd; medan det indirekte sjølvdrapet, det som blei sett på som ei handling gjort til beste for andre, blei omtala som modig, i medhald av riddarleg ære og omtala som eit døme på usvikeleg tru som førte til martyrium.
Sjølvdrap i litteraturen
Ein ser den same dikotomien i litteraturen: nokre lovprisar sjølvdrapet, andre fordømer det etter kristne prinsipp. Katolsk lære blir lett tydd til for å hindre at ein fell under, medan ein i forteljinga om Lancelot har både prestar og jomfrua i vatnet som staggar han. (Og her kom Yngvild med nok ei rekkje gullkorn, ɔ: forslag til kva ho kunne heite: Semiakvatisk tøtte (her hadde eg ville sagt «halvakvatisk»); Fuktig fnask; Plaskepiken. Eg held ein knapp på «Plaskepiken».) I teateret fekk ein høyre kyrkja sitt moralske syn, og Judas, Herodes og Pontius Pilatus var fast figurar som synte sjølvdrap som moralsk forkvakla.
Dådsviser (chansons de geste) var då eit motstykkje slags motstykke, men ikkje veldig: Riktignok var sjølvdrapet framleis eit teikn på at ein hadde mislukkast, men det var no ope for årsaksforklaringar: tapt eller umogleg kjærleik, sorg, anger og skam var vante tema, og handlinga kjem som følgje av sinne, sjalusi eller fortviling, ɔ: frå synd… og gjerningsmannen er hovudsakeleg den slemme, den syndige. Men det er meir som ligg skjult bak desse: Heltane valdar ikkje sin eigen daude; dei kan kjempe til daudes, men dei gjer det ikkje med formål om å miste livet. Enda meir interessante er dei få tilfella me har frå desse visene på aktivt sjølvdrap:
In AuberiGauteron hangs himself in his father’s stead; after her son’s death and her husband’s banishment, Béatrice throws herself from a high tower in Daurel et Beton; Dieudonné drowns himself in Charles le Chauve; Florent jumps out of a window in Hernaut de Beaulande; Doraine and Aye d’Avignon kill themselves to escape dishonor in Charles le Chauve and Aye d’Avignon. Moreover, these examples do not include all the heroes who simply express a desire to commit suicide rather than live on after defeat.
Minois 1999: 14
Det vanlege biletet er likevel dei som får andre til å gjere drapet for dei, skikkelsar som blei beundra av mellomalderen sine skrivarar og lesarar. Me finn òg mange dømer på altruistiske sjølvdrap i hofflitteraturen, som Lambègue som gjev seg til fienden for å redde ein befesta by, eller Perceval si syster som døydde etter å ha gjedd blodet sitt til ei spedalsk ei. Vidare ser ein i segn som om riddarane av det runde bordet at dei titt og stadig seier at dei skal ta livet sitt når motstanden blir for stor, og det er mest påkravd når det er for kjærleik som møter uoverstigelege hindringar.
Felles for desse, er at det er tale om noko som har vore mislukka: Det er når det er eit offer sjølvdrapet er akseptabelt: Bonden som henger seg får å sleppe elendigheita var feig, liket hans blei pint og sjela hans gjekk til helvete; medan riddaren som gjekk dauden i møte på slagmarka blei hylla, og blei aldri utsett for behandlinga som den førnemnde måtte lide.
Sjølvdrap og klasse: geistlege, jødar, kjettarar og hebrearar
Direkte sjølvdrap var langt vanlegare blant ålmugen enn blant aristokratiet: ålmugen døydde i elva eller ved tauet, medan aristokraten kunne finne det same i turneringar, krig og jakt. Lov og teoretiske verk avspeglar dette i at det sistnemnde blir sett som altruistisk, men det førstnemnde egoistisk og feigt, og djevelen stod bak det, noko også biletkunsten reflekterte: Dei trakk fram dei gamle figurane Desperasjon og Sinne som motsatsar til Tolmod. Dei er personifiserte, difor stor forbokstav, altså: Desperātiō, Īra og Patientia. Dei geistlege sjølvdrapa kjem som spesielle kasus: Sjølv om tekstane hevdar at det var sjeldant, må ein rekne med at det ofte var feid under teppet, som me òg har fleire døme på. For øvrig fall slike sjølvdrap under geistleg justis, ikkje verdsleg, så det var biskopen som gjorde hevd på å døme i slike saker.
Det ser ut til at jødar stort sett tok livet av seg som følge av forfølging, og da særleg i tidene rundt korstoga; det er i desse tidene me får massesjølvdrapa. Kjettarar ser ut til å ha teke livet sitt av dei same grunnene, inkludert frykt for tortur. Det er vel verd å merke seg at medan kristne som valde å døy blei martyrar, var kjettarar og andre som valde det same sett på som inspirert av Satan, sjølv om handlinga deira var akkurat den same gjort med same motivasjon som bakteppe. Dette syner oss at sjølv om lov og lære var i utgangspunktet absolutt i å fordøme sjølvdrapet, var det mange nyansar av det òg i mellomalderen, både kva gjeld årsak, motivasjon, underliggande krefter som bringa det fram: I det heile var den enkelte si personligheit avgjørande.
Condemnation of suicide in principle is neither obvious nor orginal in Christian civilization, and the religious source of Christianity are either silent or highly ambigiuous regarding suicide.
Minois 1999: 19
Det gamle testementet gjev oss fleirfaldige nøytrale historier om sjølvdrap: Saul, Abimelek, Samson, Eleasar Avaran (1 Makk. 6,43), Razis (2 Makk. 14,41ff), Simri (1 Kong. 16,18), Ahitofel (2 Sam. 17,23), Ptolemaios Makron (2 Makk. 10,13) og Raguel si dotter Sara:
Hun var nemlig blitt giftet bort hele sju ganger, men Asmodaios, en ond ånd, hadde drept alle hennes menn før de hadde hatt ekteskapelig omgang med henne. Tjenestepiken sa til henne: «Det er du som har drept mennene dine. Du har vært gift sju ganger, men bærer ikke navn etter en eneste av dem. 9 Fordi mennene dine er døde, er det vel ingen grunn til å slå oss. Slå følge med dem! Så slipper vi å se at du blir mor til en sønn eller datter.»
10 Den dagen ble Sara dypt bedrøvet og begynte å gråte. Hun gikk opp på takkammerset i farens hus og ville henge seg. Men hun besinnet seg og sa: «Nei, gjorde jeg dette, ville folk kanskje spotte min far og si til ham: Du hadde bare denne datteren, som du elsket, og nå har hun i sin fortvilelse gått bort og hengt seg. Da ble det jeg som måtte bære ansvaret for å ha sendt min gamle far med sorg ned i dødsriket. Så er det best at jeg lar være å henge meg. Men jeg vil be Herren om å få dø og slippe å høre slik spott mer.»
Dei fleste av desse sjølvdrapa blir lagt fram som heroiske, som fortsette inn i dei jødiske krigane, både individuelt, kollektivt, og sjølv internt hjå familiar. Dette kunne bli problematisk for dei som skreiv om dette, som mellom anna Josefus er eit døme på, der han på den eine sida legg fram historia om Eleasar og syner korleis denne delen av verdan blei påverka av både gresk-romersk og indisk filosofi, og så på den andre sida argumenterer kvifor slike val som blei teke på Masada ikkje trong vere det rette. Det interessante som ein bør merkje seg her, er at den jødiske verda på denne tida (første hundreår etter vår tidsrekning) ikkje hadde kome til noko endeleg svar på dette spørsmålet. Gamaltestamenlige forteljingar om sjølvdrap kjem ikkje med nokon fordøming av dei, og bodet om å ikkje drepe har mange unntak:
Thus medieval Christendom found little to draw on in the inspired texts, a fact that might go far toward explaining the broad variety of interpretations of suicide during the Middle Ages.
I Ambrosius’ Om dødens gode, argumenterer han for at døden ikke er noe frykte, og at døden i seg selv er god. Jeg forsøkte å se hvordan dette hang sammen (og i samme slengen prøvde jeg å friske opp det lille jeg kan om logikksymbolene og bruken av dem), for å se hva han egentlig sier og hva konsekvensen av det er. Om noe er feil her, er feilen min. Her er nå i alle fall sitatet:
Sitatet og oversettelse
Nunc illud spectā
sī vīta onerī, mors absolūtiōnī:
sī vīta supplĭcĭō, mors rĕmĕdiō:
aut sī jūdicium post mortem,
etiam vīta post mortem.
Vīta igitur hīc nōn est bona:
aut sī hīc nōn est bona
quōmodō mors illic nōn est bona,
cum ibi nūllus supersit terrĭbilis jūdiciī metus?
Sed ipsa hīc vīta bona sī est,
quibus rēbus bona est?
Virtūte utique, et bonīs mōribus.
Nōn ergō secundum animæ et corporis copulam bona est:
sed quia per virtūtem
quod mălum est suum repellit
quod autem bonum est mortis, adipīscitur:
ut quod animæ est magis quam id
quod contuberniī et coniunctiōnis operētur.
Quod sī vīta bona,
quæ animæ sē ā corpore sēparantis
est spĕculum,
et sī anima bona quæ sē ēlevat
atque abdūcit ā corporis contuberniō,
et mors utique est bonum,
quæ animam ā societāte carnis hujus
absolvit et liberat.
Betrakt nå dette:
Hvis livet blir til byrde, er døden befrielsen;1
hvis livet blir til straff, er døden botemidlet;
hvis det er dom etter døden
er det òg liv etter døden.
Er ikke dermed livet her et gode?
Eller hvis livet her ikke er et gode,
hvordan er døden hinsides ikke et gode,
når der ingen frykt for grufull dom gjenstår?
Men hvis dette livet her er et gode,
i2 hvilke ting er godet?
Nemlig ved dyd og ved god sed.3
Dermed er det for det andre et gode ikke i sjelas og kjødets samkvem:4
Men fordi ved dyd avviser det
det som er ondt mot seg;
mens det som er godt i døden, oppnås:
Slik frambringes det som sjelas er heller enn det
som [er ɔ: kommer av] av samvær og sammenføying [av legeme og sjel].
Hvis nå5 livet [er] et gode,
som det av sjelas løsrivelse fra kroppen
er et speilbilde
og hvis sjela er et gode som hever seg,
enn videre fører [seg] vekk fra kroppens samvær,
og endelig er døden et gode,
[så] som den gjør seg ferdig [med] og frigjør sjela fra foreninga med kjøttet til[hørende] den.
3: Norsk sed og dermedsedvane har mye av det samme i seg som de latintalende romernes mōs og mōs maiōrum.
4: Her bruker jeg ordet i den opphavlige betydninga: samkvæmd f. samlag, samband forbindelse] jf. samkvæmra. sameint [forent]? Tanken er sjel og legeme som forent til ett; at Ambrosius så ofte bruker erotiske referanser (Salomos høysang), ligger bak dette ordvalget.
Jeg tenkte, som nevnt over, at jeg ville prøve å skrive ut argumentet hans ved hjelp av logikkens skriveregler. (Og her måtte jeg skrive om, for jeg begynte å skrive på nynorsk på vane.) Her er forsøket mitt, og om du skulle ha tilbakemeldinger (særlig konstruktiv kritikk!), setter jeg stor pris på det.
Definisjoner
Sym.
Betyd.
Sym.
Betyd.
Sym.
Betyd.
Sym.
Betyd.
Begrep
𝓁
=
liv
𝓈
=
sjel
𝒹
=
død
𝓀
=
kropp
𝓁𝒹
=
liv etter døden
𝒢
=
gode
ℬ
=
byrde
𝒟
=
dom
𝒮
=
straff
𝔽
=
frigjøring
𝕂
=
kurering
𝔥
=
her
𝔡
=
der
Logiske symboler
≔
=
definert som
≡
=
ekvivalens
∃
=
det eksisterer
∈
=
element (del av sett)
∉
=
¬∈, her: «opphører å være», «slutter å være del av sett»
⊧
=
modell av ≡ bilde på
∵
=
fordi
∴
=
derfor
❯
=
forårsaker
⇒
=
hvis … så (≡ ⊃)
⋀
=
og
◊
=
kanskje
er faktisk symbolet «end of transmission»; jeg syntes det passet.
Forsøket mitt på å uttrykke dette logisk
𝓁 ≔ 𝒢
Livet er per definisjon godt
𝓁 = ℬ ⇒ 𝒹 = 𝔽 𝓁 = 𝒮 ⇒ 𝒹 = 𝕂
Hvis livet er ei byrde, er døden frigjøring; hvis livet er en straff, er døden kuren.
∃𝒟 etter 𝒹 ⇒ 𝓁 etter 𝒹
≡ ∃𝒟𝒹 ⇒ 𝓁𝒹
∴ 𝓁𝒹 ∈𝓁 ❯ 𝓁𝒹 = 𝒢
Hvis det eksisterer dom etter døden, må det være et liv etter døden.
(Første linje samsvarer med det forkortede uttrykket på andre linje.)
Derfor: Livet etter døden er del av settet liv; det fører til at livet etter døden er godt.
𝓁𝔥 = 𝒢 ⇒ 𝒹𝔡 = 𝒢
Livet her er godt. Derav følger at døden der er god.
Hvis
1.a. Livet er godt og 1.b. døden er et bilde på sjela som opphører å være del av kroppen; og
2.a. sjela er god og 2.b. sjela opphører å være del av kroppen:
3. Da må døden være god fordi døden fører til at sjela opphører å være del av kroppen.
Spørsmål
◊ [𝓁 = 𝒢 = 𝒹]?
Kanskje [dette betyr at siden] livet er godt [og døden er god], så er livet likt døden.
Det virker for meg som at den logiske følgen av argumentet hans er nettopp dette.
Epistula [brev] 25 (benediktinsk–maurisk 53 / Beyenka 4)
Eg var dårleg i kveld, så eg greidde ikkje å kome meg i seng før no (om fem minuttar). Så medan eg venta på å kome meg att, jobba eg med å omsetje eit utdrag frå eit Ambrosii brev: Her skriv han til keisar Theodŏsius i august 392, altså eit par månadar etter at keisar Valentīniānus II døydde, rett rundt tida da den rundt 21 år unge keisaren fekk gravferda si. Han seier, her omsett til tekstnær norsk:
Doleō enim, fateor,
dolōre acerbō,
nōn sōlum quod immātūrā ætāte Valentīniānus augustus dēcesserit,
sed etiam quod īnfōrmātus [est] fīde,
ac tuīs īnstitūtīs
tantam dēvōtiōnem ergā Deum nostrum induerat,
atque tantō in mē incubuerat,
ut quem ante persequebātur,
nunc dīligeret:
quem ante ut adversārium repellēbat,
nunc ut parentem pūtāret.
For eg lir, må eg medgje,
med bitter sorg,
ikkje berre over det faktum at den høgvyrde Valentīniānus svann hen i [så] ung alder;
men òg at han [blei] danna i trua,
og at [med hjelp] i lærdomane dine,
[at han] hadde svøpt [seg] so mykje i fromskap til vår Gud,(= «guden vår»)
og så mykje ruga over meg,
at kven han før forfølgde,
no han akta:
kven han før støytte frå seg som motstandar,
verdsette han no som ein forelder.
Ambr. ep. 25 (53 [4]).
Omskrive til normalnorsk
For eg må eg medgje: Eg lir med bitter sorg, ikkje berre over det faktum at den høgvyrde Valentīniānus svann hen i så ung alder, men òg at han fann danning i trua, og at han med hjelp i lærdomane dine hadde sveipt seg so mykje i fromskap til Gud, vår Gud; og at han klengde seg så til meg, at den han før forfølgde, akta han no – den han før støytte frå seg som motstandar, verdsette han no som ein forelder.
Merknadar
Det er verd å notere seg bak øyret korleis dēvōtiō ser ut til å ha endra tyding. I Cassell’s Latin Dictionary står det å lese at det er a consecrating, devoting (esp. to the infernal gods). Interessant!
Verbet incubō har tydingar som å ligge i eller på, å tilbringe natta i eit tempel for å få ei guddommeleg melding eller hele ein sjukdom, eller når brukt om fuglar å sitje på, klekke egg, ruge. Av det får ein tydingar som å med gode intensjonar vake over, eller berre å vere på ein stad; frå det kan ein òg velje å berre omsetje det som klenge på.
Kva er eigentleg grammatikken bak uttrykket frå overskrifta? Det ser enkelt ut til å byrje med, men når ein plukkar det frå kvarandre, sit ein med eit spørjepronomen i nominativ nøytrum eintal, eit påpeikande pronomen som òg er nominativ nøytrum eintal, og så eit relativpronomen som òg er nominativ nøytrum eintal. (Eg måtte halde meg i skinnet for å ikkje slengje på eit utropsteikn der.) Liebeschuetz og Hill i 2005-omsettinga si av Ambrosius av Milan (utvalde tekstar) foreslo What of the fact that Valentinian was not afraid to die? Men korleis kom dei fram til of the fact frå illud?
Mosaikk av Ambrosius av Milano frå kyrkja St. Ambrogio i Milan. Kjelde: Wikimedia Commons.
Den fyrste etterrøkinga
«Etterrøking» er for øvrig eit ord eg lærte meg i dag; Bokmålsordboka | Nynorskordboka forklarar det slik: etter|røking • f3 • 1 det å røkje etter; gransking, undersøking; etterforsking • 2 utgreiing basert på etterrøking (1). Vidare forklarar dei «å røkje» slik: røkje • verb (norrønt rǿkjabry seg om) • 1 stelle med, ha omsut for, røkte; særleg refleksivt: kyrne røkte seg sjølv greidde seg sjølv, var om seg etter føde • 2 granske, leite (II), ransake • røkje etter granske (etter), undersøkje, prøve å få greie på. Så da veit ein det.
Då eg kom over denne grammatiske gåta, prøvde eg så godt eg kunne å finne ut av ho sjølv, men eg kom ingen veg. Heldigvis er det eit veldig godt samfunn for antikkvitarar med språkinteresse (noko som er vél så mykje naudturftig å ha som det er eit kjenneteikn) på Latin Stackexchange, så eg nytta meg av moglegheita til å stille gruppa der spørsmålet, først i nettpraten Conloqvivm, og deretter på oppfordring på sjølve spørjesida. Svaret peika på noko interessant som eg måtte undersøkje nærare. Eg siterer:
e. The pronouns hīc, ille, and is are used to point in either direction, back to something just mentioned or forward to something about to be mentioned.
f. The neuter forms often refer to a clause, phrase, or idea.
They also mention this particular use of quod:
A peculiar form of substantive clause consists of quod (in the sense of that, the fact that) with the indicative. The clause in the indicative with quod is used when the statement is regarded as a fact.
Expedito Bipes på Latin SE
Svaret eg fekk sette tannhjula i gang og fekk meg på rett spor for å finne ut av dei nærare detaljane i grammatikkane mine.
Kjeldene mine
Eg har to grammatikkar eg nyttar: Samson Eitrems Latinsk grammatikk, 3. utgåve, ved Bjørg Tosterud og Egil Kraggerud, Aschehoug, 1996; og Nils Sjöstrands Latinsk grammatik, andra upplag, Gleerups förlag, Lund, Malmö, 1960. Førstnemnde er grei til å få svar på grunnleggjande spørsmål, men har faktisk overraskande djuptgåande svar til tider, og er opphavleg mynta på vidaregåande elevar; medan sistnemnde er ei grundig fordjuping i grammatikken med svært mykje informasjon, grundige forklaringar, og er skriven utan at nokon har halde han att – han er heilt klart mynta på latinistar, ikkje berre elevar.
«At-setningar»
med ut, ut nōn, nē, quōminus, quod og quīn
Eitrem, Latinsk grammatikk s. 123.
§ 175 tek for seg såkalla eksplikativt quod. Dei forklarar det slik:
Quod med indikativ viser det omstendet at eller det faktumet at.Quod er eigentleg det relative pronomenet i inkjekjønn og blir nærmast brukt som eit indre objekt (jf. § 66): ‹med omsyn til det at›. Dersom setninga inneheld ein grunn, får vi quod som årsakskonjunksjon (§ 180.2).
Eitrem § 175.
Dei forklarar at slike quod-setningar vert brukt som:
apposisjon til pronomen eller substantiv (hoc, id, ea rēs quod ‹det at›, ‹den ting at›; eller propterea quod ‹av den grunn at›
som subjekt, t.d. Quod nōn vīvit coniunx, miserrimum est: At ektefellen ikkje lever, er svært leitt.
som direkte objekt t.d. for accidit quod (‹leggje til at›) praeterīre quod (‹gå forbi at›).
som direkte objekt for affektsverb (jf. akkusativ med infinitiv […] og verb som innebærer ros, kritikk o.l.
i tydinga ‹med omsyn til det at›, ‹når›.
Tolking
Viss ein ser på første del av setninga att, «quid illud quod», eitt ord av gongen, vert det lettare å kome til eit godt svar:
Det første ordet quid, må vere ‹kva›;
det andre ordet kjem me til nedom lista;
og det tredje ordet, quod må vere eit ‹som› som peikar til første eller første og andre ord som eit heile.
Når ein dermed tolkar illud som ein apposisjon, peikar han her tilbake til quid, sidan det påfølgjande quod er relativpronomenet. Ein kan for så vidt seie at det òg peikar vidare til relativpronomenet for ei nærare utgreiing. Om dette dømet er eit godt generelt døme på korleis apposisjonell illud vert brukt, ser det ut til å eksistere både i høve til det førutgåande og det komande.
Ein får dermed at setninga må verte forstått slik: Quidilludquodmorī nōn timuit?: Kva[med] det omstendet som [at]han ikkje frykta dauden?
Og der har me løysinga. Det var ei interessant gåte å finne ut av, og eg må seie at det gjev meg litt ro i sjela å få sitje med grammatikkane og ordbøkene mine att; eg har verkeleg sakna dei!
I dag startet jeg med semesterets latinundervisning, og vi er tre stykk som deltar. For å bedre huske det vi har gått gjennom, kommer jeg til å skrive tekstene vi gjennomgår her på bloggen, med oversettelsen vi kommer frem til nederst. Jeg tar med notatene og kommentarene vi fikk underveis i timen. For ordens skyld: Dersom du lurer på hvordan ordenstallet sies på latin («Sententia ①» osv.), hold pekeren over tallet, så kommer det opp. Jeg har for øvrig tilføyd noen kommentarer nederst, om koding av disse tingene.
Denne artikkelen tok tre dager å gjøre ferdig, så jeg endret tidsstemplet til torsdag kl. 2359.
Dersom noen skulle oppdage noen feil, setter jeg veldig stor pris på at dere gjør meg oppmerksom på det. Should anyone discover any errors, I would greatly appreciate you notifying me of this.
Textus Augustīnī
Ō domine, ego servus tuus, ego servus tuus et fīlius ancillae tuae.
② disrupisti vincula mea; tibi sacrificābū hostiam laudis.
③ laudet tē cor meum et lingua mea, et omnia ossa mea dīcant: domine, quis similis tibi?
④ dīcant, et respondē mihi et dīc animae meae: salūs tua ego sum.
⑤ quis ego et quālis ego?
⑥ quid nōn malī aut facta mea aut, sī nōn facta, dicta mea aut, sī nōn dicta, voluntas mea fuit?
⑦ tū autem, domine, bonus et misericors, et dexterā tuā respiciens profunditātem mortis meae, et ā fundō cordis meī exhauriēns abyssum corruptiōnis.
⑧ et hoc erat totum nolle, quod volēbam, et velle, quod volēbās.
⑨ sed ubi erat tam annōsō tempore, et dē quō imō altōque secretō ēvōcatum est in momentō līberum arbitrium meum, quō subderem cervīcem lēnī iugō tūō, et umerōs levī sarcinae tūae, Christe Iēsu, adiūtor meus et redemptor meus?
⑩ quam suāve mihi subitō factum est carere suāvitātibus nūgārum, et quās āmittere metus fuerat, iam dīmittere gaudium erat.
⑪ ēiciēbās enim eās ā mē vera tu et summa suāvitās, ēiciēbās et intrābās prō eīs omnī voluptāte dulcior,
⑫ sed nōn carnī et sanguinī, omnī lūce clārior, sed omnī sēcrētō interior, omnī honōre sublīmior, sed nōn sublīmibus in sē.
⑬ iam līber erat animus meus ā cūrīs mordacibus ambiendī et adquīrendī et volūtandī atque scalpendī scabiem libidīnum;
⑭ et garriēbam tibi, clāritātī meae et dīvitiīs et salūtī meae, dominō deō meō.
Commentariī in textum
Sententia ①
Ō domine: Vokativ
ancillae: Her er det sannsynligvis feil å oversette ancilla som «slavinne», ettersom jeg forstår det som at han tenker på jomfru Maria, Guds viktigste tjenestekvinne. Det er dessuten en referanse til Salmenes bok 116.16.
Sententia ②
disrupisti: perfektum aktiv indikativ, 2. pers. éntall, av disrumpō, -ere, -rūpī, -ruptum
laudis: Av laus, -dis (f.): definerende genitiv
Sententia ③
laudet: presens aktiv konjunktiv, 3. pers. éntall, av laudō (1). Det som skal lovprise, er hjertet og tunga.
cor: Subjekt = nominativ – cor, cordis
similis: Tar dativ. 3. dekl.: similis, -is; simile
Sententia ④
animae meae: Indirekte objekt = dativ
salūs: salū, -tis
Sententia ⑥
aut … aut: enten … eller.
Sententia ⑦
misericors: misericors, -cordis: barmhjertig
dexterā tuā: midlets ablativ
respiciens: presens partisipp
mortis: mors, -tis. Alle ord med to konsonanter før -is er f.
exhauriens: presens partisipp
Sententia ⑧
et hoc erat totum nolle, quod volēbam, et velle, quod volēbās.: Setninga blir enklere å forstå hvis man skiller ut «hoc erat totum» med komma eller tankestrek. Les setninga som «et – hoc erat totum – nolle, quod volēbam, et velle, quod volēbās.»
Sententia ⑨
annōsō: tidsablativ – rik på år. Endelsen -ōsus indikerer «rik på».
imō: Dette er ei komprimert form av superlativen til infra (eller egentlig av īnferus?): īnfimus → imus.
ēvōcatum … arbitrium: Disse står til hverandre.
subderem: imperfectum aktiv konjunktiv, 1. pers. éntall av subdō, -ere, -didī, -ditum: underkaste, legge under.
cervīcem: cervīx, -is: hals
iugō: Jeg finner dette i ordbøkene (Lewis & Short: «jŭgo»; Wiktionary: «iugō») kun som verb, da iugō (1). Prof. des Bouvrie oversatte det til oss som «åk», og jeg forstod det slik at det var et vanlig andrekonjugasjonsord. I så tilfelle er det muligens brukt i dativ her, i betydninga «jeg skulle underkaste nakken min til det milde åket ditt (…)».
umerōs: umerus, -ī: skulder
sarcinae: sarcina, -ae: last, bagasje, bør
Sententia ⑩
suāve: suēvis, -is (intetkjønn nominativ (og akkusativ) på -e): søt
metus: metus, -ūs: frykt. Legg merke til at det her står i nominativ.
dīmittere: dīmittō, -ere, -mīsī, -mīsum. Av dis- (sund, i to; omgjøring, fjernelse; fullstendig, i høy grad, merkelig, usedvanlig) + mittō (jeg sender).
Sententia ⑪
ēiciēbās: imperfektum aktiv indikativ, 2. pers. entall: ēiciēbō, ēicere, ēiēcī, ēiectum. Av ē, kortform av ex + iaciō, jeg kaster. Se engelsk «eject».
eīs: dativ, styrt av prō
omnī voluptāte: komparasjonsablativ
Sententia ⑫
sanguis: sanguis, sanguinis: blod
omnī lūce: komparasjonsablativ. Legg merke til at lūx har lang vokal.
omnī sēcrētō: sēcrētus, -a, -um: (i denne sammenhengen) hemmelighet. Komparasjonsablativ
omnī honōre sublīmior: subl&mior, -ōris: komparativ av sublīmis, -is; -e, -is: høyere, mer æret, mer ærverdig. Komparasjonsablativ.
sublīmibus: indirekte objekt = dativ.
Sententia ⑬
ā cūrīs mordacibus: cūra, -ae: bekymringer; mordax, -ācis: (i denne sammenhengen) biting, gnaging. Ablativ styrt av preposisjonen, her fjernelsens ablativ.
ambiendī: av ambiō, -&0299;re, -īvī, -ītum: (i denne sammenhengen) å strebe. Gerundiumen blir da «strebing».
adquīrendī: av adquīrō, -ere, -sīvī, -sītum: (i denne sammenhengen) å erverve. Gerundiumen blir da «erverving».
volūtandī: av volūtō (1): (i denne sammenhengen) å velte seg i gjørma. Gerundiumen blir da enten som infinitiv, eller som «velting i gjørma».
scalpendī: av scalpō, -ere, -psī, -scalptum: (i denne sammenhengen) å klore, klø. Gerundiumen blir da enten som infinitiv, «kloring/kløing».
libidīnum: genitiv pl. av libīdo, -inis
Sententia ⑭
garriēbam: imperfektum aktiv indikativ, 1. pers. éntall av garriō, -īre, -īvī, garritum: å plapre, å snakke fortrolig
dominō deō meō: apposisjon til tibi
Vertere Norvegicē
O, Herre, jeg er tjeneren din og sønn av tjenestekvinna di.
② Du har brutt lenkene mine; til deg skal jeg skjenke takkoffer / ofre lovprisningas offerdyr/-gave.
③ Måtte hjertet og tunga mi lovprise deg, og alle knoklene mine si: Herre, hvem er din like (Salmenes bok 35.10, 89.7, 89.9)?
④ La dem si, og svar meg og si til sjela mi: Jeg er frelsen din.
⑤ Hvem er jeg og av hvilken art (hvordan) er jeg?
⑥ Hva finnes vel ikke av ondt som ikke er gjort av meg, eller, hvis ikke gjort, sagt av meg, eller, hvis ikke sagt, ønsket av meg?
⑦ Men du, Herre, er god og barmhjertig, og med din høyre hånd seende dybden av døden min, og fra mitt hjertes dyp hentende opp / øsende fordervelsens avgrunn.
⑧ Og, det var det hele, jeg ville ikke det jeg hadde villet, og jeg ville det du hadde villet.
⑨ Men hvor var så [mi frie vilje] i alle disse årene, og fra hvilket nedre og dype skjul er den min frie vilje kalt frem i et øyeblikk, som jeg skulle underkaste nakken min til det milde åket ditt, og skuldrene til den lette lasten din, Jesus Kristus, hjelperen og frelseren min?
⑩ Hvor søtt har det plutselig blitt meg, å unnvære tomme gleder, og det var en frykt å miste disse, dog å er det en glede å gi slipp på dem.
⑪ Du pleide nemlig å kaste dem ut av meg, du, den sanne og høyeste glede, du kastet [dem] ut og du kom inn i stedet for disse, søtere enn alle disse gleder,
⑫ men ikke for kjødet og blodet, klarere enn ethvert lys, men dypere enn enhver hemmelighet, hevet over enhver ære, men ikke for dem som er høye i seg selv.
⑬ Nå var sjela mi fri fra gnagende bekymringer om [egentlig: av] strebing, erverving, velting i gjørma, og kloring av kjødelig lyst;
⑭ og jeg snakket fortrolig med deg, du, min berømthet og rikdom og mi helse, min Herre [og] Gud.
Kommentar til kodinga
Dersom noen skulle lure på hvordan man skriver html-koden for å få opp ballongtekst når pekeren holdes over noe, gjøres dette med title, f.eks. slik:
Dersom noen lurer på hvordan de får vist bokstaver med lang vokal-markering, er disse å finne i artikkelen min Korrektur: Tegnsetting Ⅱ.
Etter å ha skrevet denne artikkelen, oppdaget jeg også at alle bokstavene kan skrives med egne navn, f.eks. &omacro; for «ō» og &Omacro; for «Ō». Tallene omsluttet av sirkel, er 9312–9331. For å vise disse symbolene, skriv &#nnnn;, f.eks. ⑳ for å vise tegnet ⑳
