Rollespel: Alternativt talsystem Ⅲc – tala over trīr (12)

Forslag til talsymbol for talet 12², der krøllane er erstatta av kun strekar; teiknet er sett saman av 11•12₁₂, ɔ: 11 × 12¹ + 12 × 12⁰. Eit alternativ til dette talet hadde vore det matematisk meir fornuftige 1•0•0₁₂, ɔ: 1 × 12² + 0 × 12¹ + 0 × 12⁰.

I dei tidlegare postane har eg lagt fram først ein idé om eit anna talsystem – eit tolvtalsystem – so vist korleis andre kulturar sine talsystem kan sjå ut, og so i ei lengre utgreiing over først to tidlegare postar og no denne presentert idéen min til eit tolvtalsystem der grunnstrukturen er bygd på fire unike talord som dei bygde ei heil talrekkje på. Eg er framleis svak for den opphavlege idéen min med rekkja som du kan sjå i sidemargen på høgre side.

• 1–12 (1₁₂–10₁₂):
  æinnj, tu, tri, fir, fæm, sæks, sjau, åttå, pæis, ti, ølljøv, tølv
• 13–24 (10₁₂–20₁₂):
  æinnjtølv, tutølv, tritølv, firtølv, fæmtølv, sækstølv, sjautølv, åttølv, peistølv, titølv, ølljøtølv, tvølv (jamfør qui > kvi og eu > ev)
• Teljing på 20₁₂-tala og opp:
  æinnj-og-tvølv, tu-og-tvølv, tri-og-tvølv, fir-og-tvølv […] ått-og-tvølv […] øllj-og-tvølv
• 36, 48 etc. (30₁₂, 40₁₂ etc.):
  trølv, firølv, fæmølv, sæksølv, sjauølv, åttølv, peisølv, tiølv, ølljølv
• 144 (100₁₂): stortølv:
  /stuːʈøɽ(v)/ > stølv: /støɽ(v)/.
• Multiplar av 100₁₂:
  tustølv (eller tvistølv), tristølv

Men den nye talordrekkja eg har landa på, er då i staden bygd på dei nemnde fire unike grunntalsljodane som har gjeve tre grunntalord kvar, som har gjeve meg rekkja:

• ūn (0);
• ū̆nnj (1), ūt (2), ūtr (3);
• ǣ̆nnj (4), ǣt (5), ǣtr (6);
• tū/tū̆nnj (7), tūt (8), tū̆tr (9);
• trī/trī̆nnj (10), trīt (11), trīr (12).

I denne (foreløpig) siste posten om tolvtalsystemet, skal eg sjå på kva som kan vere namnet på dei samansette tala, inkludert moglege teikn for 100₁₂ og 1000₁₂.

Tidlegare postar om talsystem:

• Rollespel: Alternativt talsystem Ⅰ, der eg presenterte grunnleggjande om talsystem.
• Rollespel: Alternativt talsystem Ⅱ, der eg presenterte mellom anna tjuesjutalsystemet til oksapminfolket, og forslaget mitt til korleis eit ekte tolvtalsystem bygd på multiplar av fire i grupper på tre kunne sjå ut.
• Rollespel: Alternativt talsystem Ⅲa – oppfølging, endring og retting, der eg gav eit logisk prov på at tal, talord og talsymbol er det same på eitt vis, men at me har eitt talord meir å ta av i talordrekkjene våre enn kva me har siffer, tilsynelatande uavhengig av talsystem.
• Rollespel: Alternativt talsystem Ⅲb – det nye talsystemet, der eg introduserte dei nye grunntalorda, og fortalde soga om kong Faviðí Tolftigirfeðmingr av Faviðen.
• Rollespel: Alternativt talsystem Ⅲc – tala over trīr (12) (denne posten), der eg tek for meg tala over trīr (12) og kjem med forslag til kva store tal som tilsvarande titalssystemet sitt 100 og 1000 kan vere.

Tala over tolv

For større tal følgjer tolvtalsystemet mitt det same systemet som me er vane med i norsk, i alle fall me som er vaksne: Det lægste talet først, so det større talet, fram til det som tilsvarar vårt 100, altso 144. Sjølv om det ser vanskeleg ut å ha eit tal som 144 å rekne mot, merk at det for dei ikkje hadde vore noko meir underleg enn vårt 100, sidan det hadde vorte skriven med dei same siffera, ɔ: 100₁₂ = 144₁₀ og 100₁₀ = 84₁₂. Denne oversikten gjer det lettare å sjå:

Oversikt over tala frå 0 til 143 med kongerekkjene med sifferet for 12 og dermed òg 12², ɔ: 156.
Grafikk og skrift: Tor-Ivar Krogsæter.
Skrifta kan du laste ned frå Google Disk-en min; teikna er å finne i området U+2460–246b (①–⑫) og null på U+24ea (⓪).

Namn på tala frå null til tolv gangar tolv

Dei norrøne ‑ten-tala – þrettán/þrétján (þrír/þrjár/þrjú), fjórtán (fjórir/fjórar/fjǫgur), fimtán (fim/fimm), sextán (sex), sjaután (Eg var ikkje klar over at sjau var det norrøne ordet for sju då eg foreslo det i den tidlegare posten min, so det var litt artig å oppdage no.)(sjau), áttján (átta), nítján (níu) – er alle sett saman av grunntalet plus eit tillegg ‑t(j)án. Ordet tjue kjem av tjogu som var sideform av tuttugu som kom av tveir tigir: ‹to tiarar›. Dette er ein annleis konstruksjon enn den me finn i til dømes latin (og gresk, persisk og sanskrit), som i staden uttrykkjer multiplikasjon; latinsk vīgintī kjem av taladverbet bīs > vī + centī > gentī > gintī: ‹to gangar av ti›.

Kjelde: Norrøn ordbok (Samlaget 1990) og Yann de Caprona: Norsk etymologisk ordbok (Kagge forlag 2013).

Talsystemet mitt brukar den norrøne (norske) måten å lage tal på, og difor blir talrekkja slik:

Oversikt over talord i tolvtalsystemet

1) Jf. tolv < tolf.
2) Jf. norrønt einntolf. Ein får i daglegtale elisjon av ‑r‑ i trīr etter ‑nnj, for å lette uttala. I skrift er han gjerne bevart.
3) Jf. norrønt tveirtolf.
4) Jf. norrønt þrírtolf.
5) Formene på _c er sideformer, jamfør titen = 20, tjueti = 30, trettiti = 40, førtiti = 50; Bilbo sin ellevtiførste bursdag.
6) a) Jf. «to-tolvarar», jf. norrønt opphav til «tjue» < tuttugu < tveir tigir: to tiere; altså ūt-av-trīr: ‹to av tolvar[ane]›. b) Trykket fell alltid på første staving, så unnjūtatrīr, ūtūtatrir, ūtrūtatrīr. c) Gjerne også sagt med ein innskoten ‑å‑, altså unnjåūtatrīr (ein-og-to-av-tolv), ūtåūtatrīr (to-og-to-av-tolv) og so bortetter.
7) For alle samansette tal, altså tal større enn trīr, fell -t-en vekk i vanleg tale, men er framleis til stades i skrift (for dei få som kan det). Ordet var altså opphavleg ūtrtrīr, men er ikkje tatt med i rekkjene under for å gjere det ryddigare å sjå. Dette gjeld for alle tala på _3, _6, _9 og _c, forutan 1c.
8) Tilføyinga av -nnj-endinga er ikkje ei tilføying i så måte; det er meir at ho blei halde fast på frå gamal tid for å skilje desse tala frå dei større trīr-tala. På tala frå 2_ og oppover, blir ‑nnj vanlegvis berre sagt på _1 og _4. Ein får dermed desse gruppene: unnj, ænnj, tū, trī (_1, _4, _7, _A); ūt, ǣt, tūt, trīt (_2, _5, _8, _B); ūr, ǣr, tūr, trīr (_3, _6, _9, _C) med bortfall av innskoten ‑t‑. Frå 7_ og oppover får ein problemet med to tilstøytande konsonantar på _8-tala; dette gjer at vokalen blir kort og konsonanten lang, altså meir som tutt-unnjatrīr enn tut-tunnjatrīr. Talarar som ikkje gjer dette, legg heller til ‑nnj på _7-tala her, med forkorta ‑u‑vokal i mellom, altså tunnjunnjatrīr, ikkje *tūnnjunnjatrīr.
9) Forskjellen på 1-8 tŭ(t)trīr og 7-0 tūtrīr, og vidare 1-b trĭ(t)trīr og a-0 trītrīr ligg primært i vokallengda: 7-0 og a-0 har ein lang i-ljod – /iː/ – medan 1-8 og 1-b får kort vokal og tenderar mot å forlengje den påfølgjande konsonanten eller leggje inn ein glottal stopp i forkant, ɔ: anten /tutː.triːr/ eller /tuɁ.triːr/ og /tritː.triːr/ eller /triɁ.triːr/.
10) Den eldre forma av trīr, trītr, var tidlegare i bruk, av di dei såg stortalrekkja (også kalla «kongerekkja») på cx, altså jamfør tolvtiein til tolvtitolv, som viktigare, større. I dag blir desse tala brukt for å omtale noko som er ovstort og flott: Ikkje berre trīrtrītutrīr, men trīrtrīr penningar kravde dei i skuld!, ɔ:, jamført vårt talsystem (og rekna ned til titalstoppen) Ikkje berre hundre, men ti-og-titi kroner kravde dei i skuld! (ordrett blir det Ikkje berre stortolv, men tolvtolv penningar kravde dei i skuld!).
11) Som 5) er dette eigenleg ei sideform. Ordrett tydar ho tolv-tolvarar.
12) Som 7) er i-en med kun i skrift.
13) Mellomljoden går tapt då han ikkje trengst for å verte forstått; han er bevart i skrift. Nokon seier berre «-ǣrir».
14) Ein seier det utan innskoten ‑a‑ når ein verkeleg vil leggje trykk på talet, og da særleg i heilage/høgtidelege samanhengar.
1	_0	_1	_2	_3	_4	_5	_6	_7	_8	_9	_a	_b	(_c)
12
0_	ūn	ŭ̄nnj	ūt	ūtr	æ̆̄nnj	ǣt	ǣtr	tunnj	tūt	tŭ̄tr	trinnj	trīt	trīr
1_	trīr1	ŭ̄nnj- t(r)īr2	ū- trīr3	ūr- t(r)īr4 7	æ̆̄nnj- t(r)īr	ǣ- trīr	ǣr- t(r)īr	tunnj- t(r)īr8	tut- trīr9	tūr- t(r)īr	trinnj- t(r)īr8	trī- trīr/ trĭt- tīr9	(trīr- trīr)5 10
2_	ū́ta­trīr6	ŭ̄nnj- ūta- trīr6	ūt- ūta- trīr	ūr- ūta- trīr	æ̆̄nnj- ūta- trīr	ǣt- ūta- trīr	ǣr- ūta- trīr	tū- ūta- trīr8	tūt- ūta- trīr	tūr- ūta- trīr	trī- ūta- trīr8	trīt- ūta- trīr	(trīr- ūta- trīr)5
3_	ūra­trīr	ŭ̄nnj- ūra- trīr13	ūt- ūra- trīr	ūr- ūra- trīr	æ̆̄nnj- ūra- trīr	ǣt- ūra- trīr	ǣr- ūra- trīr	tū- ūra- trīr	tūt- ūra- trīr	tūr- ūra- trīr	trī- ūra- trīr	trīt- ūra- trīr	(trīr- ūra- trīr)5
4_	ænnja­trīr	ŭ̄nnj- ænnja- trīr	ūt- ænnja- trīr	ūr- ænnja- trīr	æ̆̄nnj- ænnja- trīr	ǣt- ænnja- trīr	ǣr- ænnja- trīr	tū- ænnja- trīr	tūt- ænnja- trīr	tūr- ænnja- trīr	trī- ænnja- trīr	trīt- ænnja- trīr	(trīr- ænnja- trīr)5
5_	ǣta­trīr	unnj- ǣta- trīr	ūt- ǣta- trīr	ūr- ǣta- trīr	ænnj- ǣta- trīr	ǣt- ǣta- trīr	ǣr- ǣta- trīr	tū- ǣta- trīr	tūt- ǣta- trīr	tūr- ǣta- trīr	trī- ǣta- trīr	trīt- ǣta- trīr	(trīr- ǣta- trīr)5
6_	ǣra­trīr	unnj- æ̆̄ra- trīr13	ūt- æ̆̄ra- trīr	ūr- æ̆̄ra- trīr	ænnj- æ̆̄ra- trīr	æ̆̄t- æ̆̄ra- trīr	æ̆̄r- æ̆̄ra- trīr	tū- æ̆̄ra- trīr	tūt- æ̆̄ra- trīr	tūr- æ̆̄ra- trīr	trī- æ̆̄ra- trīr	trīt- æ̆̄ra- trīr	(trīr- æ̆̄ra- trīr)5
7_	tunnja­trīr9	unnj- tunnja- trīr	ū‑/ut- tunnja- trīr	ūr- tunnja- trīr	ænnj- tunnja- trīr	ǣ‑/æt- tunnja- trīr	ǣr- tunnja- trīr	tū(nnj)- tunnja- trīr	tut- tunnja- trīr8	tūr- tunnja- trīr	trī- tunnja- trīr	trī‑/trit- tunnja- trīr	(trīr- tunnja- trīr)
8_	tūta­trīr	unnj- tūta- trīr	ū‑/ut- tūta- trīr	ūr- tūta- trīr	ænnj- tūta- trīr	ǣ‑/æt- tūta- trīr	ǣr- tūta- trīr	tū(nnj)- tūta- trīr	tut- tūta- trīr	tūr- tūta- trīr	trī- tūta- trīr	trī‑/trit- tūta- trīr	(trīr- tūta- trīr)
9_	tūra­trīr12	unnj- tūra- trīr	ū‑/ut- tūra- trīr	ūr- tūra- trīr	ænnj- tūra- trīr	ǣ‑/æt- tūra- trīr	ǣr- tūra- trīr	tū(nnj)- tūra- trīr	tut- tūra- trīr	tūr- tūra- trīr	trī- tūra- trīr	trī‑/trit- tūra- trīr	(trīr- tūra- trīr)
a_	trinnja­trīr9	unnj- trinnja- trīr	ū‑/ut- trinnja- trīr	ūr- trinnja- trīr	ænnj- trinnja- trīr	ǣ‑/æt- trinnja- trīr	ǣr- trinnja- trīr	tū(nnj)- trinnja- trīr	tut- trinnja- trīr	tūr- trinnja- trīr	trī- trinnja- trīr	trī‑/trit- trinnja- trīr	(trīr- trinnja- trīr)
b_	trīta­trīr	unnj- trīta- trīr	ū‑/ut- trīta- trīr	ūr- trīta- trīr	ænnj- trīta- trīr	ǣ‑/æt- trīta- trīr	ǣr- trīta- trīr	tū(nnj)- trīta- trīr	tut- trīta- trīr	tūr- trīta- trīr	trī- trīta- trīr	trī‑/trit- trīta- trīr	(trīr- trīta- trīr
c_	(trīr(a)­trīr)11	(unnj- trīra- trīr)	(ū‑/ut- trīra- trīr)	(ūr- trīra- trīr)	(ænnj- trīra- trīr)	(ǣ‑/æt- trīra- trīr)	(ǣr- trīra- trīr)	(tū(nnj)- trīra- trīr)	tut- trīra- trīr)	(tūr- trīra- trīr)	(trī- trīra- trīr)	(trī‑/trit- trīra- trīr)	(trīr- trīr(a)- trīr)14

Namn på tala frå tolv gangar tolv og opp: «hundre» i tolvtalsystemet

No gjenstår det berre å finne ut kva dei store tala blei kalle. Som tabellen over syner, hadde dei namn på dei fyrste tala frå 144 og opp. Talet 144 hadde fleire namn: Dei kunne seie elv-tolv-tolv (jamfør ni-ti-ti altså nittiti altså hundre) kunne dei seie trīrtrītatrīr; eller dei kunne seie tolv-tolv, som eit 12-12-0 (jamfør ti-ti (som eit 10-10-0), altså hundre), altså trīratrīr. Men akkurat slik som me i titalsystemet vårt hadde behov for å nemne tala over niognitti eller over hundre og nitten (talordet hundre kunne tyde 100 eller 120; 120 blei av og til kalla «storhundre») for noko anna, hadde også folket her behov for eit eige ord for «mange» og «ovleg mange». Men kva? Å sjå på etymologien til orda «hundre» og «tusen» kan vere til hjelp:

hundrað n[eutrum]. 1. 120, h. tolfrætt («stort hundre»), men stundom (etter lat.) = 100, h. tírætt; með hundraði riddara (el. með hundrað riddarum); falla hundruðum, falle i hundrevis. 2. 120 alner, særleg av vadmål (for h. vaðmála sjå vaðmál). 3. = 120 aurar, N[orges ]g[amle ]l[ove] I 69⁶, 71¹⁶. Om ordlaga h. jarns og h. silfrs, sjå jarn og silfr.

Norrøn ordbok

hundre: grunntallet 100. Av norrønt hundrað, som betydde først oftest «120» og seinere «100». Disse to betydninger av hundre levde videre på norsk som henholdsvis storhundre og vesle (lille-) hundre. [–––] På gotisk heter «hundre» taihund-taihund som egentlig betyr «ti-tiere». Det svarer til norrønt tiu-tigir For 110 sa man på norrønt ellifu-tigir. For 120 valgte man ikke å si tolf-tigir «tolv-tiere», men altså hundrað som går tilbake til germansk *hundarada, som bygger på *hundá- «hundre» + radá- «tall» (andreledd er gjennom indoeuropeisk kanskje beslektet med latin ratio, rationis (eg. ratiō, ratiōnis) «beregning, fornuft», derav lånordene ratio og rasjonell).

Norsk etymologisk ordbok

Storhundre, 120 stk. = 10 tylfter = 6 snes = 2 skokk. Dette til forskjell fra smalt hundre = 100 stk. Innenfor trelasthandelen var s. i bruk ennå etter midten av 1800-tallet, og ved salg av råfisk i Nord-Norge helt inn på 1900-tallet.

Norsk historisk leksikon : Næringsliv, rettsvesen, administrasjon, mynt, mål og vekt, militære forhold, byggeskikk m.m. : 1500–1800, redigert av Fladby, Imsen og Winge, J. W. Cappelens forlag ⅍, Oslo, 1974.

Storhundret var altså i bruk så seint som på oldeforeldrene mine si tid sørpå, og besteforeldrene mine si tid nordpå.

I den tidlegare posten min hadde eg jo eit forslag, som eg i grunn likte ganske godt; eg synte til det i ingressen her. Der tok eg utgangspunkt i ei talrekkje som var meir normalnorsk og enda på ti, ølljøv, tølv. For 12 × 12 foreslo eg stortølv > stølv (og i hovudet mitt høyrde eg det med tjukk l). Det var lett å konstruere nye tal på det: tostølv, trístølv, firstølv for 200₁₂, 300₁₂, 400₁₂ (= 288₁₀, 432₁₀, 576₁₀). Men *stortrīr > strīr kling ikkje godt. Men å leggje til hundre på det fungerar faktisk rett så godt: hundrað + trīr > huntrīr. Men etymologisk heng det kanskje ikkje heilt godt saman. Caprona fortel at:

Den indoeuropeiske formen for «hundre» har man rekonstruert som *(d)kmtóm, som egentlig betyr (d)kmtóm dékmt- «dekaders dekade».

Norsk etymologisk ordbok: hundre.

Lat meg sjå på nokre alternativ:

Alternativ 1: Av talordet tre

Kva om eg ser på korleis norrønt bøygde talet tre?

Bøying av þrjú

Kasus	n.	m.	f.
Nom.	þri-ú	þri-r	þri-ár
Akk.		þri-á
Gen.	þri-ggja
Dat.	þri-m (þri-mr)

Viss eg tek trīr for å følgje same bøying som hankjøn, kan eg tenkje meg at det har vore ei gamal genitivform trīrgja som gav:

1. anten trīrgjatrīr > trīgjīr
2. eller trīrgjatrīr > trīgjatrīr
3. eller kanskje trīrgjatrīr > trīgjatr > trīgjār.
   Kanskje med sideform trīgjatrīr?

Når ein ser på kor stor forandring som låg bak ordet hundre, trur eg faktisk at eg likar det siste alternativet best av desse, for det glir godt over tunga – eg kan lett høyre for meg talet både i rask teljing, men òg til dømes i sal og kjøp. Går eg for det siste herunder (altså trīgjār), får ein da at 100₁₂ heiter trīgjār eller unnjtrīgjār, 200₁₂ blir ūttrīgjār, 300₁₂ blir ūrtrīgjār og so bortetter, alternativt trīgjatrīr/unnjtrīgjatrīr, ūttrīgjatrīr og ūrtrīgjatrīr og så bortetter.

Alternativ 2: Av andreleddet i hundre: *-radą

Ei anna moglegheit er å ta *-radą-delen av *hundáradą, men å byte ut centum-delen (*hundá) med trīr, men kanskje ikkje trīrtrīr, av di *hunda kjem av indoeuropeisk *(d)kmtóm dékmt-: «dekaders dekade» (Norsk etymologisk ordbok). Her er eit alternativ for utviklinga:

1. *trītrtrītr-radą > *trīrtrīr-radą > *trīrtriraðą > *trīrtrerað > *trīrerað > trīrørad > trīrād
2. *trītrīggja trītrī radą > *trītriggjā trītrāda > *trītriggjīrāda > *trītrīgrāda > trītrīgrād > trīgrād
   (av «tolvaranes tolvar tal på»)
3. *trītrīggja raða > *trītriggjāda > *trīgjāda > trīgjādå
4. *trītrīggja > *trītikk’ja > *trīk’ja > trīkja (Takk til Dashiel Naea Stevens for forslag 4.)
5. slik (d)kmtóm > *kmt > hund[re]
   *trītrīggja > *trītrī

Eg likar både dette alternativet, særleg nummer 1, og trīgjār frå over. Går eg for det første herunder (altså trīrād), får ein da at 100₁₂ heiter trīrørad eller unnjtrīrørad, 200₁₂ blir ūttrīrørad, 300₁₂ blir ūrtrīrørad og so bortetter, seinare forkorta til berre (unnj)trīrād, ūttrīrād, ūrtrīrād. Dessutan er jo forslag 4 her særs elegant (eg hoppa over mellomstadiet Dash føreslo med þ (trīþk’ja) her, av di eg med nærare ettertanke ikkje ser denne ljodplasseringa som samsvarande med stavingsdelingane), som gjev oss (unnj)trīkja, ūttrikja, ūrtrīkja og so bortetter.

Alternativ 3: Jamfør tíu tigir

Norrøn ordbok fortel at eit anna ord for hundre var tíu tigir. Første ledd kjenn me att som «ti». Det andre leddet, derimot, er litt verre å sjå kva er: Det tyder mengd på ti, så tíu tigir tyder dermed «ti mengder på ti», ɔ: hundre. Grunna til at det er tigir og ikkje tigr, er bøyinga: genitiv singularis er tigar, nominativ pluralis er tigir og akkusativ pluralis er tigu.) Andre former av ordet var tegr, tugr, togr, tøgr, så me har litt å leike oss med.

Vidare er det verd å merkje seg at ordet sitt protogermanske opphav kom av teguz som peikar tilbake til indoeuropeisk *deḱ-: å ta eller oppfatte!

Dette er kan hende det mest freistande alternativet: 100₁₂ – eller kanskje heller (sidan me snakkar om talord og ikkje siffer) BC₁₂ (11•12₁₂) eller C0₁₂ (12•0₁₂)  – kan bli konstruert slik:

• 10₁₂ = 0C₁₂: trī-trī > trītr̆ > trītr > trīr
• 100₁₂ = C0₁₂: trīrtrīr
• protofabdensk: *trī-trī trī-trī-uz
• oldfabdensk: trītr-trītr-øz
• gamalfabdensk: trīr-tīr-ez > trīr-tīr-er
• mellomfabdensk: trīr-tīr-er > trīrt-īrir > trīrt-irir
• moderne fabdensk: trīrt-irir > trīrtir (Dette siste alternativet må ein då vente at fort blei uttala med ein retrofleks flapp, altså som i norsk «bart» (/bɑʈː/), altså /ˈtriː.ʈir/ > /ˈtriːʈ.ir/ i staden for /ˈtriːr.tir/.)

Resultat

Slik norrønt hadde to hovudalternativ for å seie hundre, kan ein like gjerne ha fleire her òg; eg kallar det dialektvariantar. Kvifor ikkje? Den fyrste varianten bygde eg på norrøn bøying, og fekk trīgjār. Den andre varianten bygg på ‑radą som er omtrent det same som «rekne», altså trīrad, som nok av eldre og i gamal tid vart sagt trītrað < trītr-rað. Den tredje varianten bygg på -ir som er omtrent det same som «mengde på», altså trīrtir (då vel å merkje sagt med flapp, altså /triː.ʈir/. Ein får då dei vidare tala:

1. 100₁₂: trīgjar, trīrad/trīrað eller trīrtir; alternativt unnjtrīgjar, unnjtrīrad/unnjtrīrað eller unnjtrīrtir
2. 200₁₂: ūttrīgjar, ūttrīrad/ūtrīrað eller ūttrīrtir
3. 300₁₂: ū(t)rtrīgjar, ū(t)rtrīrad/ū(t)rtrīrað eller ū(t)rtrīrtir
4. 400₁₂: ænnjtrīgjar, ænnjtrīrad/ænnjtrīrað eller ænnjtrīrtir
5. O.s.b.

Namn på tolvtalsystemet sine tusen

I motsetnad til hundre, har ikkje ordet tusen eit felles indoeuropeisk opphav. Me seier tusen, på tysk seier dei Tausend og på engelsk thousand; men på latin heitte det mīlle, derav fransk mille og spansk og portugisisk mil; medan gresk har χῑ́λιοι (khĭ́lioi). De Caprona skriv at En spennende, men noe usikker hypotese er at tallordet stammer fra germansk *þūs ‹stor, sterk, mange› + *hundijō- «hundre».

Eg har nokre alternativ å gå for her. For hundre valde eg meg tre alternativ: trīgjar, trīrad/trīrað og trīrtir. For orda som samsvarar med norsk hundre, får eg at 1000₁₂ (eller BBC₁₂, (BBC heaven!) ɔ: :11•11•12₁₂) kan bli þūs +  forma av hundre frå tilsvarande tideverv. Lat oss sjå på formene att:

• trīrgjatrīr > trīgjatr > trīgjār
• *trītrtrītr-radą > *trīrtrīr-radą > *trīrtriraðą > *trīrtrerað > *trīrerað > trīrørad > trīrād
• *trī-trī trī-trī-uz → trītr-trītr-øz → trīr-tīr-ez > trīr-tīr-er → trīr-tir-er > trīrt-irir → trīrtir

Den gamalfabdenske forma kan eg jamføre sånn omtrentleg med þūs, og får då anten þūstrīgjatr, þūstrīrerað eller þūstrīrtīrer, som gjev dei moderne formene tūstrīgjār, tūstrīrad eller tūstrirtir om ein ikkje tek omsyn til at þūs kan ha påverka formene i tidleg tid. Eg har jo tidlegare definert utviklinga til trīr (10₁₂) slik: trī-trī > trītr̆ > trītr > trīr; ein kan tolke dette som old-, gamal- og mellomfabdensk til moderne fabdensk (heretter «nyfabdensk»). Þūs kan sjølvsagt ha medverka til korleis desse ljodane blei, so lat oss sjå på nokre moglegheitar.

Forventa endringar av þūs

Ein god start er å sjå i velskrivne grammatikkar om kva ein kan forvente seg av endringar. Nils Sjöstrand sin Ny latinsk grammatik (Gleerups förlag, Lund, Malmö 1960, Nya litografen) er i so måte utmerkt. Han skriv mellom anna dette om s:

s framför tonande konsonant (d, g, m, n, l, v) har bortfallit med ersättningsförlängning av föregåande vokal: īdem < isdem, trēdecim < tresdecim, sīdo av sī-sd-o [—].

NS.13.5

s mellan vokalar har övergått til r (s.k. ’rhotacism’ av rho, den grekiska benämningen på bokstaven r): mōris < mōsis (mōs), ōris < ōsis (ōs) [—].

NS.12.1

Dette tilseier at ein kan vente å sjå þūs bli þūr‑ viss ein vokal kjem i mellom eller at han blir borte viss ein stemd konsonant gjer so, men det er ikkje tilfelle for nokon av variantane. Dette er dog vel å merkje latinske ljodlover, ikkje norrøne eller norske, so eg kan velje. Men det er godt å vite at det valet eg tek, er noko ein har sett ute i det språklege urlandskapet. Ein har jo faktisk noko tilsvarande i til dømes koreansk, der ㄹ blir til ein r-ljod mellom vokalar, so som i 열넷 열일곱 med uttale yeol i det fyrste tilfellet, men yeor i det andre.

Alternative former for «tusen»

Med dette i bakhovudet, kan me byrje å vurdere korleis tusenorda kan ha utvikla seg:

1. Alternativ 1: til trīgjār
1. oldfabdensk: þūs·trītrgjatrītr
2. gamalfabdensk: þūs·trīrgjatrīr
3. mellomfabdensk: þūs·trīrgjatr > þūstrjār > þūstjār
4. nyfabdensk: tūs·tjār
2. Alternativ 2: til trīrad
1. protofabdensk: þūs·trītrtrītr-radą
2. oldfabdensk: þūs·trīrtrīr-radą > þūs·trīrtriraðą
3. gamalfabdensk: þūs·trīrtrerað > þūs·trīrerað
4. mellomfabdensk: þūs·trīrørad > þūs·trīrād > þūs·trirad > þūs·trād
5. nyfabdensk: tūs·trād
3. Alternativ 3: til trīrtir
1. protofabdensk: þūs·trī-trī trī-trī-uz
2. oldfabdensk: þūs·trītr-trītr-øz
3. gamalfabdensk: þūs·trīr-tīr-ez > þūs·trīr-tīr-er
4. mellomfabdensk: þūs·trīr-tir-er > þūs·trīrt-irir > þūs·trīrtir > þūs·trirtir > þþūs·trīrt > þþūs·trirt
5. nyfabdensk: tūs·trirt

Eg legg altså opp til at endeleg form var å finne i mellomfabdensk tid, med bortfall av þ i overgangen mellom mellomfabdensk og nyfabdensk.

Døme på den fullstendige talrekkja i bruk

Fullstendig? Kva med millionar? Me trong ikkje so store tal før nokso seint. So det er nok å stoppe på tusen. Det tyder at eg no har ei fullstendig talrekkje, uttalbar av nordmenn flest, og med interessante ord å velje mellom etter kor personen dei kjem frå talar. Kanskje dei i Fabden seier trīgjār og tūstjār, dei i Sabden seier trīrad og tūstrād, og dei i Depidu seier trīrtir og tūstrirt? Kvifor ikkje?

So korleis ser no talsystemet ut no til slutt? Ein ny oversikt kan vere til hjelp her.

Tala frå ūn (0₁₂) til trīrtrīratrīr (cc₁₂ = 110₁₂)

Her er biletet sjølvsagt veldig lite; klikk/trykk på det for å se det i full skala (600 ppt).

Tala frå null (ūn) til trīrtrīratrīr. Øvste rad er tala tilsvarande null, ein, to, tre, fire, fem, seks, sju, åtte, ni, ti, elleve, tolv; venstre rad er tala tilsvarande null, tolv, totolv, trettolv, førtolv, femtolv, sekstolv, syttolv, åttolv, nittolv, tittolv, elvtolv og tolttolv, eller med tala eg føreslo i ein av dei tidlege postane mine: æinnj, tu, tri, fir, fæm, sæks, sjau, ått, peis, ti, ølljøv, tølv; og vidare tølv, tvølv, trølv, firølv, fæmølv, sæksølv, sjauølv, åttølv, peisølv, tiølv, ølljølv, stølv. Her ser ein òg korleis kongerekka overlappar, slik at 100₁₂ kan seiast både som tolv-og-elvtolv (bc₁₂: trīrtrītatrīr), tolttolv (c0₁₂: trīr(a)­trīr) eller som me arbeidde med over: trīgjār, trīrad eller trīrtir (alle 100₁₂).

Tala frå trīgjār/trīrād/trīrtir (100₁₂) til tūstjār/tūstrād/tūstrirt (1000₁₂)

Dette var tala som var mest utfordrande å få til, men no kan eg endeleg syne korleis ein dannar dei. Eg nytta ‑a‑ som bindevokal for å seie ord tilsvarande sju-av-ti (70₁₀), altså i denne samanhengen sju-av-tolv, tunnjatrīr: tunnj (sju) a (av) trīr (tolv), som blir 70₁₂ = 84₁₀. Eg treng difor ein annan bindevokal for å binde saman hundrarane med dei mindre tala. Det norske ordet og går tilbake til norrønt ok som vidare kjem av å auke:

ok (eldre auk adv. og konj. A. adv. og, også, au; hann vaknar ok sem aðrir [—]

Norrøn ordbok: ok

Gode kandidatar blir då å jamfør og og ø eller æ jamfør auke, som blir uttala anten æuke eller øuke avhengig av kor ein kjem frå. Ein ø blir fort svekka til ein schwa, og ein æ fort til ein e, so eg trur eg vel å som bindevokal. Sidan tala lesast og skrivast i den rekkja dei seiast, frå minste til største, kan det vere eit alternativ å gjere dette òg med dei store tala. Kanskje dette er normalen i kremmarmålet her i området? Eg vel likevel, i det som kjem nedom, å liste tala i den vanlege rekkjefølgja: hundrarar, einarar, tolvarar (ha!). Ein får då følgjande som døme:

Døme på tal frå 100₁₂ og oppover

	10012	10112	10b12	11012	11112	11b12	12012	12112	12b12	(1bc12)
fab­densk	trī­gjār	trīgjārå­unnj	trīgjārå­trīt	trīgjārå­trīr	trīgjārå­unnj­trīr	trīgjārå­trītrīr/­trĭttīr	trīgjārå­ūtatrīr	trīgjārå­unnjūta­trīr	trīgjārå­trītūta­trīr	(trīrādå­trītrīta­trīr) (trīrādå­trittrīta­trīr)
sab­densk	trī­rād	trīrādå­unnj	trīrādå­trīt	trīrādå­trīr	trīrādå­unnj­trīr	trīrādå­trītrīr/­trĭttīr	trīrādå­ūtatrīr	trīrādå­unnjūta­trīr	trīrādå­trītūta­trīr	(trīrādå­trīttrīta­trīr) (trīrādå­trittrīta­trīr)
depi­du­visk	trī­rtir	trīrtirå­unnj	trīrtirå­trīt	trīrtirå­trīr	trīrtirå­unnj­trīr	trīrtirå­trītrīr/­trĭttīr	trīrtirå­ūtatrīr	trīrtirå­unnjūta­trīr	trīrtirå­trītūta­trīr	(trīrtirå­trītrīta­trīr) (trīrtirå­trittrīta­trīr)
	20012	20112	20b12	30012	31112	31b12				(3bc12)
fab­densk	ūt­trīgjār	ūt­trīgjārå­unnj	ūt­trīgjārå­trīt	ūr­trīgjār	ūr­trīgjārå­unnj	ūr­trīgjārå­trīt				(ūr­trīgjārå­trītrīta­trīr) (ūr­trīgjārå­trittrīta­trīr)
sab­densk	ūt­trīrād	ūt­trīrādå­unnj	ūt­trīrādå­trīt	ūr­trīrād	ūr­trīrādå­unnj	ūr­trīrādå­trīt				(ūr­trīrādå­trītrīta­trīr) (ūr­trīrādå­trittrīta­trīr)
depi­du­visk	ūt­trī­rtir	ūt­trīrtirå­unnj	ūt­trīrtirå­trīt	ūr­trī­rtir	ūr­trīrtirå­unnj	ūr­trīrtirå­trīt				(ūr­trīrtirå­trītrīta­trīr) (ūr­trīrtirå­trittrīta­trīr)
	40012	42112	42b12	50012	52112	52b12	60012	62112	62b12	(6bc12)
fab­densk	ænnj­trī­gjār	ænnj­trīgjārå­unnj	ænnj­trīgjārå­trīt	ǣt­trī­gjār	ǣt­trīgjārå­unnj	ǣt­trīgjārå­trīt	ǣr­trī­gjār	ǣr­trīgjārå­unnj	ǣr­trīgjārå­trīt	(ǣr­trīgjārå­trītrīta­trīr) (ǣr­trīgjārå­trittrīta­trīr)
sab­densk	ænnj­trī­rād	ænnj­trīrādå­unnj	ænnj­trīrādå­trīt	ǣt­trī­rād	ǣt­trīrādå­unnj	ǣt­trīrādå­trīt	ǣr­trī­rād	ǣr­trīrādå­unnj	ǣr­trīrādå­trīt	(ǣr­trīrādå­trītrīta­trīr) (ǣr­trīrādå­trittrīta­trīr)
depi­du­visk	ænnj­trī­rtir	ænnj­trīrtirå­unnj	ænnj­trīrtirå­trīt	ǣt­trī­rtir	ǣt­trīrtirå­unnj	ǣt­trīrtirå­trīt	ǣr­trī­rtir	ǣr­trīrtirå­unnj	ǣr­trīrtirå­trīt	(ǣr­trīrtirå­trītrīta­trīr) (ǣr­trīrtirå­trittrīta­trīr)
	80012	82112	82b12	90012	92112	92b12	a0012	a2112	a2b12	(abc12)
fab­densk	tunnj­trī­gjār	tunnj­trīgjārå­unnj	tunnj­trīgjārå­trīt	tū­trī­gjār	tū­trīgjārå­unnj	tū­trīgjārå­trīt	tūr­trī­gjār	tūr­trīgjārå­unnj	tūr­trīgjārå­trīt	(tūr­trīgjārå­trītrīta­trīr) (tūr­trīgjārå­trittrīta­trīr)
sab­densk	tunnj­trī­rād	tunnj­trīrādå­unnj	tunnj­trīrādå­trīt	tū­trī­rād	tū­trīrādå­unnj	tū­trīrādå­trīt	tūr­trī­rād	tūr­trīrādå­unnj	tūr­trīrādå­trīt	(tūr­trīrādå­trītrīta­trīr) (tūr­trīrādå­trittrīta­trīr)
depi­du­visk	tunnj­trī­tir	tunnj­trīrtirå­unnj	tunnj­trīrtirå­trīt	tū­trī­rtir	tū­trīrtirå­unnj	tū­trīrtirå­trīt	tūr­trī­rtir	tūr­trīrtirå­unnj	tūr­trīrtirå­trīt	(tūr­trīrtirå­trītrīta­trīr) (tūr­trīrtirå­trittrīta­trīr)
	b0012	b2112	b2b12	c0012	c2112	c2b12				(cbc12)
fab­densk	trinnj­trī­gjār	trinnj­trīgjārå­unnj	trinnj­trīgjārå­trīt	trīr­trī­gjār	trīr­trīgjārå­unnj	trīr­trīgjārå­trīt				(trīr­trīgjārå­trītrīta­trīr) (trīr­trīgjārå­trittrīta­trīr)
sab­densk	trinnj­trī­rād	trinnj­trīrādå­unnj	trinnj­trīrādå­trīt	trīr­trī­rād	trīr­trīrādå­unnj	trīr­trīrādå­trīt				(trīr­trīrādå­trītrīta­trīr) (trīr­trīrādå­trittrīta­trīr)
depi­du­visk	trinnj­trī­rtir	trinnj­trīrtirå­unnj	trinnj­trīrtirå­trīt	trīr­trī­rtir	trīr­trīrtirå­unnj	trīr­trīrtirå­trīt				(trī­trīrtirå­trītrīta­trīr) (trī­trīrtirå­trittrīta­trīr)
										(ccc12)
fab­densk										(trīr­trīgjārå­trīrtrīr(a)­trīr)
sab­densk										(trīr­trīrādå­trīrtrīr(a)­trīr)
depi­du­visk										(trīr­trīrtirå­trīrtrīr(a)­trīr)

Og der har me det. For å danne tusentala, er det berre å tilføye 1000₁₂-ordet framom:

• i Fabden: tūstjār-å-
• i Sabden: tūstrād-å-
• i Depidu: tūstrirt-å-

Til dømes unnj-tūstjār-å-trinnj-trīgjār-å-unnj for eitt tolv-tusen og ti-storhundrar og éin i Fabden, unnj-tūstrād-trinnj-trīrād-å-unnj for det same i Sabden og unnj-tūstrirt-å-trinnj-trīrtir-å-unnj for det same i Depidu.

Om skrivinga

Dette er ein post som eg trur eg har jobba på i noko nært halvanna år, litt på og av. Det har teke meg lang tid å finne ut av ting, moe meg opp til å greie å gjere det som må gjerast, lære nok om tal og lingvistikk til å gjere noko truverdig. Enden på visa blir nok at eg mest ikkje brukar det i det heile. Men éin ting er sikkert: Dette er ny rekord i både nerding og lengde på éin gong. Kva tid neste slik blir, det veit eg ikkje, men eg er no iallfall stolt over å ha fått det fullført. God natt!